«خزر»؛ پایگاه تأمینکننده گاز آینده جهان
نزدیکی منطقه خزر به بازارهای بزرگ مصرف گاز در آسیا و اروپا و ذخایر گاز جوامع همسایه بزرگترین دریاچه جهان میتواند معادلات گازی در جهان را از خلیجفارس، بهسمت خزر تغییر دهد. دراینمیان، ایران باتکیهبر ظرفیت تولید و استفاده از زیرساختهای خود میتواند نقش فعالی در بازار گاز بازی کند. گاز، عمری بهمراتب کمتر از نفت در مناسبات انرژی دنیا دارد. در ابتدای کشف نفت، گاز بهعنوان یک عامل مزاحم شناخته میشد که مانع از برداشت سریع و کمهزینه نفت بود. درآنزمان راهکار مقابله با این ماده مزاحم، سوزاندن در مشعلهایی بود که هنوزهم بهعنوان قدیمیترین سمبل مناطق نفتی شناخته میشود؛ اما باگذشتزمان، کمکم گاز جای خود را در سبد سوخت جهان باز کرد؛ تاآنجاکه طبق آمارهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا تا سال ۲۰۵۰؛ اگرچه سهم نفت در سبد سوخت دنیا از ۳۲درصد فعلی به 27درصد کاهش پیدا خواهد کرد؛ اما سهم گاز طبیعی ثابت میماند و تقاضا برای آن بیشتر خواهد شد. بااینحال بیشترین رشد تقاضا مربوط به انرژیهای تجدیدپذیر است که از ۱۵درصد فعلی به 28درصد افزایش پیدا میکند اما سهم گاز در بخش صنعت جهان بهمراتب بیشتر است. 50درصد از مصرف انرژی دنیا مربوط به مصارف صنعتیست و ازهمینرو افزایش تقاضا برای گاز دراینبخش نیز مهم خواهد بود. بررسیها نشان میدهد سهم گاز در مصارف صنعتی آمریکا تا سال ۲۰۵۰ حدود دوبرابر سهم نفت خواهد بود و رشد انرژیهای تجدیدپذیر بیشتر به رفع نیازهای بخش خانگی معطوف میشود؛ پس اقتصادهای جهان برای ایجاد درآمد و ثروت حداقل تا ۳۰سالآینده نیازمند گاز هستند و این نیاز برعکس نفت روزبهروز بیشتر خواهد شد. رشد تقاضا برای گاز البته منحصر به آمریکا نخواهد بود. نگاهی به روند تقاضای گاز بزرگترین مصرفکنندگان دنیا نشان میدهد این رشد کموبیش در همهجای جهان محسوس است. درحالحاضر چهار مصرفکننده عمده گاز در دنیا وجود دارد که شامل اروپا، چین، آمریکا و هند میشود. در ۲۰۲۰، اروپا ۳۹۴میلیاردمترمکعب گاز مصرف کرده است. اگرچه مصرف گاز اروپا طی ۲۰سالگذشته ثابت بوده اما اینکار با کنترل مصرف اتفاق افتاده است. در چین اما شرایط متفاوت است. چین که حالا دومین اقتصاد بزرگ دنیا بهشمار میرود مصرف گاز خود را از ۲۵میلیاردمترمکعب در سال ۲۰۰۰ به بالای ۳۳۰میلیاردمترمکعب در سال ۲۰۲۰ رسانده و مصرف گاز دراینکشور بیش از ۱۳برابر شده است. هند هم اگرچه نه به اینمیزان اما با رشد تقاضا برای گاز طبیعی در ۲۰سالگذشته همراه بوده. مصرف گاز هند از ۲۰میلیاردمترمکعب به ۶۲میلیاردمترمکعب افزایش داشته است. پس روند تقاضا برای گاز روندی صعودی پیشبینی میشود و ازاینرو از سال ۲۰۱۰ چرخش از نفت به گاز در جهان اتفاق افتاده و حالا اقتصادهای بزرگ جایآنکه بهدنبال نفت باشند، گاز بیشتری را طلب میکنند. اهمیت گاز آنچنان است که در پائیز امسال، با وجود افزایش چندبرابری قیمت گاز در بازار اروپا باز تقاضا برای گاز کاهش پیدا نکرد و روسیه بهعنوان بزرگترین صادرکننده گاز جهان بدون احتساب خط لوله گاز نورد استریم، سالانه ۱۵۰میلیاردمترمکعب گاز به اروپا صادر میکند؛ بنابراین توسعه زیرساختهای تولید و انتقال گاز ازسوی تولیدکنندگان بزرگ گاز در دنیا در آینده نزدیک میتواند مناسبات و دیپلماسی انرژی در جهان را بر هم زند. نگاهی به بزرگترین دارندگان گاز جهان نشان میدهد بیش از 50درصد از ذخایر گازی جهان دراختیار کشورهای حاشیه خزر است. اینموضوع در نفت مربوط به خلیج فارس بود؛ پس بهعبارتی، در هر دومورد ایران ذینفع ماجراست. روسیه با ۳۵تریلیونمترمکعب گاز بیش از ۱۸درصد از ذخایر گازی دنیا را دراختیار دارد؛ ذخایری که حدود ۶۵درصد از آن در منطقه سیبری واقع است. بعد از روسیه، ایران با ۳۳تریلیون ذخایر گازی کشفشده و سهمی ۱۷.۲درصدی در رتبه دوم جای گرفته است. رتبه سوم مربوط به قطر با ۲۴.۹تریلیونمترمکعب ذخایر گازیست که سهمی ۱۲.۹درصدی از منابع گازی دنیا را دراختیار این کشور قرار داده است. چهارمین کشور ازنظر ذخایر گازی ترکمنستان با ۱۹.۵تریلیونمترمکعب و سهمی ۱۰.۱درصدیست؛ بنابراین تنها سه کشور روسیه، ایران و ترکمنستان درمجموع ۴۵.۵درصد از ذخایر گاز همه دنیا را بهخود اختصاص دادهاند. این کافیست تا مشخص شود آینده بازار گاز دراختیار کشورهای حاشیه خزر خواهد بود. در تولید اما اگرچه آمریکا جزو چهار کشور بزرگ دارنده ذخایر گاز جهان نیست اما بیشترین تولید گاز را دارد تاآنجاکه این کشور در سال ۷۳۴.۵میلیاردمترمکعب گاز تولید میکند که معادل ۲۰ درصد گاز تولیدی جهان است. بااینحال، رتبههای بعدی تولید گاز برای روسیه و ایران است. تولید سالانه گاز روسیه ۶۳۵.۶میلیاردمترمکعب است که ۱۷.۳درصد از تولید گاز دنیاست. ایران با تولید ۲۲۳.۹میلیاردمترمکعب تولید گاز و سهمی ۶.۱درصدی دراینزمینه، در رتبه سه قرار دارد. بعد، شریک ما در پارس جنوبی در رتبه چهارم است. قطر سالانه ۱۷۶.۳میلیاردمترمکعب گاز تولید میکند و سهمی ۴.۸درصدی دراینزمینه دارد. نکته مهم ایناستکه ایران اگرچه جزو چهار کشور بزرگ دارنده ذخایر گاز و تولیدکننده این هیدروکربور است؛ اما بالابودن مصرف گاز و شدت انرژی در کشور باعث شده نتواند در بازارهای جهانی نقشی درخور ایفا کند. تولید و مصرف گاز در آمریکا نیز تقریباً برابر است. ایندرشرایطیستکه بیشترین مصرف گاز در آمریکا صرف بخش صنعت میشود و رشد اقتصادی را بهدنبال دارد. بعد از آمریکا با مصرف ۷۳۹.۵میلیاردمترمکعب گاز در روز، روسیه قرار دارد. روسیه اگرچه ۱۷.۳درصد از گاز جهان را تولید میکند اما تنها ۱۱.۶درصد از مصرف جهان را داراست. روسیه سالانه ۴۲۴.۸میلیاردمترمکعب گاز در داخل کشور میسوزاند. بعد از روسیه، چین با مصرف سالانه ۲۴۰میلیاردمترمکعب و سهمی ۶.۶درصدی در رتبه سوم قرار دارد. ایران دراینزمینه چهارمین کشور دنیاست که در سال ۲۱۴.۴میلیاردمترمکعب گاز میسوزاند و ۵.۸درصد از مصرف گاز جهان را بهخود اختصاص داده است. اگرچه ایران در ذخایر گاز بسیار به روسیه نزدیک است و حدود یکدرصد کمتر از روسیه ذخایر گازی دراختیار دارد اما در صادرات شرایط متفاوت است: روسیه بیش از ۲۱۰میلیاردمترمکعب از گاز تولیدی خود را صادر میکند. درواقع چیزی حدود ۳۰درصد از گاز تولیدی روسیه به اروپا، چین و سایر کشورهای آسیایی میرود. دراینمیان البته سهم اروپا بهمراتب بیشتر است و ۹۰درصد از گاز روسیه راهی قاره سبز میشود؛ اما اگرچه روسیه در سالهای اخیر تلاش کرده تا سهم خود را در بازارهای صادراتی حفظ کند اما درعمل شاهد روند کاهش قدرت گازی خود است. طبق آمارهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا، اکنون با وجود کنترل مصرف داخلی اما بهدلیل افزایش صادرات و عدمکشف میدانهای جدید گازی، تغییرات رشد تولید به مصرف گاز در روسیه به منفی ۲۵درصد رسیده که بدترین شرایط قدرت گازی این کشور بهشمار میرود؛ بنابراین در آیندهای نهچنداندور، اروپا و مصرفکنندگان عمده گاز در آسیا (چین و هند) برای تأمین گاز موردنیاز خود باید به سایر تولیدکنندگان گاز توجه کنند که نزدیکترین منبع انرژی گاز به این دو بازار بزرگ منطقه خزر است. علاوهبر روسیه بهعنوان یکی از ذینفعان خزر؛ ترکمنستان، قزاقستان، جمهوری آذربایجان و البته ایران سایر همسایگان خزرند که میتوانند هریک بخشی از گاز موردنیاز اروپا و آسیا را تأمین کنند. حوری قاسمی/ایرنا