چالش افزایش سن زوجین و فرزندآوری
«سن یک عدد است!» این، پاسخ رایج دختران و پسران جوانی‌ست که «نمی‌خواهند در اوج جوانی تشکیل خانواده دهند یا صاحب فرزند شوند»؛ به‌باور آنان می‌شود در سنین بالاتر هم نهاد خانواده را پایه‌ریزی کرد و هم طعم شیرین پدری و مادری را چشید. افزایش سن ازدواج و فرزندآوری در سال‌های اخیر به یکی از مشکلات سیاست‌گذاران جمعیتی در کشور تبدیل شده است؛ آنان بسته‌شدن پنجره جمعیتی در ایران، پایین‌آمدن نرخ باروری و نرخ جایگزینی و حرکت شتابان جامعه به‌سمت سالمندی را زنگ خطری می‌دانند که می‌تواند در دهه‌های پیش‌رو علاوه‌بر جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی، ابعاد امنیتی و اقتصادی نیز به‌خود بگیرد. اگرچه جامعه‌شناسان علل مختلفی را برای بیان مشکلات جامعه در مسیر تشکیل خانواده و فرزندآوری فهرست می‌کنند که مهم‌ترین آن‌ها به «مسائل اقتصادی و معیشتی» بازمی‌گردد اما نباید از نقش هنجارها و باورهای نادرستی که به ذهن جوانان رسوخ کرده، به‌سادگی گذشت؛ باورهایی که به دختر و پسر جوان می‌قبولاند باید جوانی کند؛ سن یک عدد است و هرزمانی می‌تواند برای تشکیل خانواده و داشتن فرزند اقدام کند. «لیلا برزین» (کارشناس خانواده) می‌گوید: «اینکه می‌گویند سن یک عدد است، مطلبی فانتزی‌ست که برای همه امور صادق نیست. سن یک عدد است اما توجه به آن در برنامه‌ریزی‌های یک زندگی موفق و پویا مؤثر است». وی توضیح می‌دهد: «وقتی به جوانان توصیه می‌شود در سن مناسب ازدواج کنند، آن‌ها از عبارت سن یک عدد است استفاده می‌کنند؛ ما نیز می‌گوییم این‌طور است؛ اما این اصطلاح بهانه‌ای برای شانه‌خالی‌کردن از مسئولیت ازدواج تلقی شده؛ درحالیکه این عبارت، عبارتی انگیزشی‌ست و نشان می‌دهد که در هر سن‌وسالی باشید می‌توانید اقدامات مفید و سودمند انجام دهید». وی با یادآوری اینکه براساس مطالعات علمی با افزایش سن مردان، توان آنان برای فرزندآوری کاهش می‌یابد، اظهار داشت: «اگر به مراکز باروری سری بزنید، متوجه این‌موضوع می‌شوید که بسیاری از زوجین به‌دلیل افزایش سن برای فرزندآوری با مشکلات بسیار مواجه هستند و همچنین هزینه‌های گزافی را برای این‌امر تقبل می‌کنند درحالیکه اگر در سن پایین‌تر برای فرزندآوری اقدام می‌کردند، هزینه‌های کمتری پرداخت می‌شد». این کارشناس خانواده درباره وضعیت باروری زنان نیز می‌گوید: «مشکلات افزایش سن تنها مربوط به مردان نیست و در زنان نیز افزایش سن موجب کاهش کیفیت باروری آنان می‌شود که این‌امر حتی در روند درمان ناباروری نیز مشکلاتی برای آن‌ها ایجاد می‌کند». وی بابیان‌اینکه بهترین زمان برای بارداری بانوان ۲۵ تا ۳۵سال است، اظهار داشت: «کیفیت بارداری زنان همواره در یک شرایط نیست اما درباره این‌موضوع به دختران در مراکز آموزشی و مدارس هشدارهای لازم داده نمی‌شود؛ دختران می‌پندارند همواره و به‌شکل طبیعی زمان کافی برای مادرشدن دارند». این کارشناس خانواده معتقد است که هرچه آگاهی خانواده‌ها افزایش یابد، روش حل مسئله آن‌ها نیز تغییر خواهد یافت؛ یعنی اگر دختران و پسران ما آگاهی و دانش داشته باشند، قطعاً برای ازدواج و فرزندآوری هم برنامه‌ریزی مناسبی انجام می‌دهند. وی با طرح این پرسش که «چرا دختران و پسران ما گمان می‌کنند که حتماً باید تحصیلات دانشگاهی را به‌پایان برسانند و سپس به‌فکر ازدواج باشند؟» به موضوع شاغل‌بودن اشاره می‌کند و می‌افزاید: «جوانان کسب شغل خود را نیازمند دریافت مدرک دانشگاهی می‌دانند. هرچند تحصیلات دانشگاهی ضروری‌ست؛ اما نمونه‌های بسیار در جامعه هست که با کسب مهارت جوانان توانسته‌اند زندگی خود را ازنظر مالی تأمین کنند». وی تأکید کرد: «خانواده‌ها نیز اگر شرایط مادی مناسبی دارند، می‌توانند برای‌اینکه فرزندانشان از روند زندگی اجتماعی به‌دلیل ادامه تحصیل بازنمانند، آنان را ازنظر تهیه مسکن و شغل موقت یاری نمایند. جوانان می‌توانند با عضویت در گروه‌هایی که به‌طور جهادی برای کمک به تشکیل خانواده جوانان کمک می‌کنند نیز از امکانات این‌گروه‌ها نیز بهره‌مند شوند».نسخه‌هایی برای فرزندآوری؛ از «لقاح آزمایشگاهی» تا «وام ویژه»
«فرزندآوری» ازطریق درمان‌هایی نظیرِ «لقاح آزمایشگاهی» طی سال‌های اخیر در کشورهایی مانند ژاپن نتایج قابل‌توجهی به‌همراه داشته است. «ناباروری» در سال‌های اخیر تبدیل به یکی از معضلات جدی حوزه سلامت در کشورها شده و معادلات جمعیتی بسیاری از دولت‌ها را هم به‌هم ریخته. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت که آوریل ۲۰۲۳ انتشار یافته؛ حدود ۱۷.۵درصد از جمعیت بزرگ‌سال جهان یعنی از هر شش‌نفر، یک‌نفر با معضل ناباروری مواجه‌اند. طبق برآوردهای این سازمان؛ از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۱ حدود ۴۸میلیون زوج و ۱۸۶میلیون‌نفر در سراسر جهان مشکل ناباروری داشته‌اند. نکته جالب‌توجه اینکه شیوع ناباروری دائم در کشورهایی با درآمد بالا ۱۷.۸درصد و در کشورهایی با سطح درآمد کم و متوسط ۱۶.۵درصد بوده است. در کشور ما اما گزارش‌های رسمی می‌گوید ۱۵درصد از زوج‌های ایرانی ناباروری مطلق دارند. برخی اما این‌میزان را بالای۲۰درصد برآورد کرده‌اند. مدیرکل وقت سلامت، جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در تیرماه سال ۱۴۰۰ باتأکیدبراینکه حدود دومیلیون زوج نابارور در ایران داریم آمار ناباروری اولیه را ۱۲.۴درصد و ناباروری ثانویه را ۱۶درصد اعلام کرده بود. وی پیش‌تر (خرداد ۹۹) اظهار داشته بود که رشد جمعیت به زیر یک رسیده است، پنجره جمعیتی رو‌به‌بسته‌شدن است و اگر نرخ جایگزینی جمعیت از ۱.۷ کنونی به ۱.۵ برسد به «تله جمعیتی» می‌افتیم و دیگر امکان جبران از بین می‌رود. دراین‌باره، معاون بهداشت دانشگاه علوم‌پزشکی ایران اردیبهشت 1402 به رسانه‌ها گفت؛ از پیمایش ملی که در سال ۹۸ در کشور انجام شد، مشخص شد شیوع ناباروری کلی در زوج‌های ایرانی ۲۰.۳درصد است یعنی حدود سه‌میلیون و ۲۶۰هزار زوج نابارور در کشور وجود دارد که این آمار، بالاتر از میانگین جهانی‌ست. پیش‌بینی می‌شود که سالانه حدود ۸۸هزار زوج نیز به آمار ناباروری اضافه شود. باتوجه‌به این‌وضعیت و آمار؛ بسیاری از کارشناسان حوزه سلامت پیشنهاد می‌کنند که به‌جای اعطای مشوق‌های تقریباً بی‌حاصل، منابع آن صرف درمان ناباروری زوج‌هایی شود که در مسیر فرزندآوری با موانع جدی و هزینه‌های سرسام‌آور مواجه‌اند. دراین‌زمینه و اوایل دی‌ماه 1402 مدیرکل دفتر خدمات تخصصی سازمان بیمه سلامت ایران خبر داد که طبق دستورالعمل جدید؛ سقف‌گذاری خدمات برای زوجین تحت‌درمان ناباروری برداشته می‌شود؛ بنابراین، همه خدمات در درمان ناباروری تحت‌پوشش بیمه سلامت هستند. خدمات به‌میزان ۹۰درصد در بخش‌های دولتی و ۹۰درصد تعرفه عمومی غیردولتی در مراکز ملکی دیگر تحت‌پوشش قرار گرفته. پوشش بیمه‌ای ۹۰درصدی برای هزینه‌های خدمات تخصصی کمک‌باروری شامل خدمات میکرواینجکشن، لقاح داخل رحمی، انتقال جنین فریز‌شده و نیز IVF با تعرفه دولتی‌ست. دراین‌زمینه بررسی تجربه سایر کشورها درمقابله‌با معضل ناباروری می‌تواند مؤثر باشد. براساس گزارش انجمن زنان و زایمان ژاپن؛ در سال ۲۰۲۱ از هر ۱۱۶ نوزاد در ژاپن، ۱۰ نوزاد ازطریق لقاح آزمایشگاهی IVF متولد شده‌اند و شمار متولدین این‌روش به ۶۹۷۹۷ رسیده که نسبت به ۲۰۲۰ افزایش ۹۴۱۶نفری را نشان می‌دهد. آمارهای جمعیتی نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۱، ۸۱۱هزار و ۶۲۲ تولد دراین‌کشور حدود ۱۲۵میلیون‌نفری رخ داده است. از سال ۲۰۱۶، تعداد سالانه چرخه‌های درمانی در ژاپن شامل حدود ۴۵۰هزارنفر می‌شد که این‌رقم در ۲۰۲۱ به ۴۹۸۱۴۰نفر رسید است که بالاترین میزان تاآن‌زمان محسوب می‌شود. شایع‌ترین سن برای افرادی‌که تحت‌درمان قرار گرفتند به‌تعداد ۳۹۶۳۱نفر ۳۹سال بوده و پس‌ازآن افراد ۴۰ و ۴۱ساله قرار داشته‌اند. لقاح آزمایشگاهی یا همان آی‌وی‌اف، نوعی فناوری کمک باروری (ART) است که تخمک زن بااستفاده‌از اسپرم همسرش در آزمایشگاه بارور می‌شود تا به جنین تبدیل و بعد، به رحم زن بازگردانده شود. اولین نوزاد IVF در جهان در سال ۱۹۷۸ در بریتانیا به‌دنیا آمد که موردتوجه رسانه‌ها قرار گرفت و به او «نوزاد لوله‌آزمایش» گفته شد. در ژاپن، از زمان تولد اولین نوزاد IVF در دانشگاه توهوکو در سال ۱۹۸۳، بیش از ۸۴۰هزار نوزاد ازطریق این درمان متولد شده‌اند و کاربرد این‌روش پیوسته رایج‌تر نیز شده است. طبق اعلان نهادهای رسمی حوزه بهداشت ژاپن؛ زوج‌هایی که دراین‌کشور تحت‌درمان ناباروری قرار می‌گیرند از زمانی‌که تصمیم به بچه‌دارشدن می‌گیرند تا زمان باردارشدن به‌طورمتوسط باید شش‌سال و چهارماه صبر کنند. مؤسسه داروسازی «فرینگ» (Ferring Pharmaceuticals) یک نظرسنجی آنلاین را در ژاپن با موضوع حساس ناباروری از فوریه تا آوریل ۲۰۲۲ انجام و ۲۱۷نفر را که خود یا همسرشان نابارور تشخیص داده شده بودند مورد پرسشگری قرار داد. این نظرسنجی حاکی‌ست‌که ۱۹۷نفر از پاسخ‌دهندگان به درمان ناباروری روی آورده‌اند؛ ازاین‌تعداد، ۱۱۵نفر باردار شده بودند، ۵۱نفر به درمان ادامه داده و ۳۱نفر نیز درمان را متوقف کرده‌اند. از ۱۹۷نفری که تحت‌درمان قرار گرفته بودند، ۱۱۳نفر تحت لقاح آزمایشگاهی قرار داشته‌اند. «فرینگ» نظرسنجی مشابهی را در کره جنوبی، هند، سنگاپور، ویتنام و اندونزی انجام داد. درمجموع، تعداد زوج‌هایی که معاینه و درمان ناباروری دریافت می‌کنند سال‌به‌سال افزایش یافته‌اند زیرا افراد در سنین بالاتر ازدواج می‌کنند و بچه‌دار می‌شوند. در گذشته، زوج‌ها مجبور بودند بار مالی قابل‌توجهی را برای درمان باروری متحمل شوند اما از آوریل سال ۲۰۲۲، دولت ژاپن درمان اولیه ناباروری را بخشی از پوشش بیمه سلامت ملی قرار داده است؛ مسیری که به‌نظر می‌رسد الزامات پیمودن آن در کشور ما تاپیش‌ازاین چندان موردتوجه نبوده است. البته دیدگاه‌های متعارضی نیز دراین‌زمینه وجود دارد؛ ازجمله برخی رسانه‌ها چندی‌پیش گزارش دادند: طبق دستورالعمل ناباروری که وزارت بهداشت در سال ۹۶ منتشر کرده اعلام شده حدود ۳۰درصد از درمان‌های ناباروری در کشور با IVF انجام شده؛ درحالیکه درمان‌های آزمایشگاهی ناباروری در کشورهای توسعه‌یافته زیر۱۵درصد است. دراین‌زمینه، پژوهش و بررسی‌های محدودی نیز صورت گرفته؛ ازجمله «بررسی اطلاعات آماری و نتایج حاصل از بارداری زنان باردار به‌روش لقاح آزمایشگاهی در بیمارستان شهید بهشتی اصفهان در سال ۱۳۹۸» که اسفندماه ۱۴۰۰ در مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران منتشر شده که می‌گوید: «از مجموع ۲۵۳ زوج تحت بررسی (از فروردین ۱۳۹۸ تا اسفند ۱۳۹۸)، ۸۵نفر (33.6درصد) با روش IVF باردار شده‌اند. میانگین کلی سن زنان شرکت‌کننده دراین‌مطالعه ۱۹/۵±۲۰/۳۵سال بوده». دراین‌پژوهش، وجود سابقه ناموفق درمان ناباروری در زوجین به‌عنوان عامل منفی برای باروری به‌روش IVF معرفی شده است؛ وضعیتی که نشان می‌دهد با بهره‌جویی از تجربیات سایر جوامع باید به روش‌هایی مانند لقاح آزمایشگاهی به‌عنوان مکملی مهم و البته نه یک «راهکار قطعی» برای رفع مشکلات فرزندآوری نگریست.
اعظم حمید‌پور/ ایرنا