گزارش Reuters از شیوه‌های مخرب دروازه‌بانی اخبار آنلاین
مصطفی رفعت
طیِ دهه گذشته «اخبار آنلاین»، از رسانه‌های چاپی و تلویزیون به‌عنوان «منبع خبری شماره ۱» برای بسیاری از مردم «پیشی» گرفته است. طبق گزارش ۲۰۲۴ «اخبار دیجیتال مؤسسه رویترز»؛ ۷۷درصدِ بیش از ۹۰هزار پاسخ‌دهنده مورد‌بررسی در ۴۷ کشور، اخبار خود را آنلاین دریافت کرده‌اند؛ در‌حالی‌که ۵۵درصد، اخبار را از «تلویزیون» تماشا می‌کنند و تنها ۱۹درصد همچنان «اخبار چاپی» را می‌خوانند! نکته جالب و شاید ترسناک ماجرا در تمایل بیشتر مردم به‌سمت اخبار آنلاین این‌است‌که آن‌ها خوراک خود را از پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی می‌گیرند و این شبکه‌ها حالا نه‌تنها به‌عنوان «منبع خبری»؛ بلکه به‌عنوان بستر دروازه‌بانی اخبار نیز به‌کار می‌روند؛ درواقع، هم نوع خبر را تعیین و هم در اثرگذاریِ اخبار نقش ایفا می‌کنند. در‌حالی‌که دسترسی مستقیم به «وبگاه‌‌‌های خبری» یا «برنامه‌های خبری» رایج‌ترین مکان مصرف اخبار آنلاین در ۲۰۱۸ بودند؛ اکنون اما سومین مرجع خبری، پس از «جستجو» و «رسانه‌های اجتماعی» هستند. این، گرچه مزایایی نظیرِ ظرفیتِ انتشار زود‌تر اخبار و دسترس‌پذیرتر و شخصی‌سازی آن‌ها را دارد؛ اما خالی‌از‌ایراد نیست؛ اخبار و مطالب، دیگر فقط توسط متخصصان رسانه تهیه و منتشر نمی‌شود؛ بلکه هرکسی در قالب شهروند-خبرنگار (انسان-رسانه) امکان خبرسازی و خبرپراکنی را دارد. ازسویی، الگوریتم‌هایی خاص تهیه می‌شوند تا هم بر شیوه نشر اخبار نظارت کنند و هم با کمکِ ابزار هوشمند، محتواها را جهت‌دار و برای تأمین منافع ویژه، در تعاملات انسانی بگذارند؛ یعنی احساسات را بر عقل حاکم می‌کنند تا محتوای موردنظر پیروز شده و به‌این‌منظور همه امکانات را بسیج می‌کنند. اینجاست که فیک‌نیوزها و لشکرکشی‌های مجازی راه می‌افتند و قدرتِ «دیدِ متعادل» از مخاطب سلب می‌شود. رسانه‌های اجتماعی «اتاق‌های پژواک» ایجاد می‌کنند و مخاطب فقط آنچه می‌خواهد را به‌عنوان خوراک دریافت می‌کند؛ سوگیری‌های مردمی وارد کارزار شده و ... دوقطبی‌ها این‌گونه برجسته می‌شود. ماجرا تا وقتی صحبت از سرگرمی به‌میان می‌آید، «خوب» است؛ اما وقتی بحث نظرگاه‌های عقیدتی (مذهب، سیاست، ایدئولوژی و ...) به‌میان می‌آید «بالقوه خطرناک» است. این داده‌نما نشان می‌دهد: میزان (به‌درصد) دریافتیِ اخبار یک‌هفته‌اخیر مردم از کدام منابع بوده است.
پنج کتاب پراستقبال درباره سواد رسانه‌ای
در کتاب «فضای مجازی و سواد رسانه‌ای» انواع رسانه‌های اینترنتی، شبکه‌های اجتماعی، اصول اخلاقی و پیامدهای دنیای آنلاین موردتوجه قرار گرفته. جابر پوریانی و معصومه نصیری همراه مرتضی چشمه‌نور دراین‌اثر به‌دنبال این هستند تا به مخاطب بگویند سواد رسانه‌ای مجموعه‌ای از مهارت‌های قابل یادگیری‌ست که به توانایی دسترسی، تجزیه‌وتحلیل و ایجاد انواع پیام‌های رسانه‌ای اشاره دارد و یک مهارت ضروری در دنیای امروزی به‌شمار می‌رود. برای حرکت در محیط رسانه‌ای پیچیده امروز باید قادر به درک بهتر پیام‌های رسانه‌ای باشیم. همچنین این اثر می‌گوید افراد با سواد رسانه‌ای قادر به کشف پیام‌های پیچیده موجود در محتوای تلویزیون، رادیو، روزنامه‌ها، مجلات، کتاب‌ها، بیلبوردهای تبلیغاتی، اینترنت و سایر رسانه‌های مستقل خواهند شد. آن‌ها همچنین می‌توانند رسانه‌های خود را ایجاد کرده و در شکل‌گیری فرهنگ رسانه‌ای مشارکت فعالانه داشته باشند که این‌امر سبب می‌شود مردم از حالت مصرفی خارج شده و از رسانه‌ها هوشمندانه بهره‌مند شوند. رسانه و کارکردهای آن، کلیاتی درمورد اینترنت و فضای مجازی، آشنایی با مفاهیم سواد رسانه‌ای، اصول کاربردی سواد رسانه‌ای، رسانه‌ها و نحوه تأثیرگذاری بر مخاطب، فضای مجازی؛ فرصت‌ها و تهدیدات، فضای مجازی و خانواده، فضای مجازی و اعتیاد آنلاین، شبکه‌های اجتماعی و هویت مجازی، اصول اولیه حضور در شبکه‌های اجتماعی، اصول اخلاق در فضای مجازی، حقوق مخاطب در فضای مجازی، سواد رسانه‌ای و سبک زندگی اسلامی و سواد رسانه‌ای و دفاع فرهنگی عناوین اصلی ۱۴ فصل کتاب هستند.
معصومه نصیری در کتاب «سواد رسانه‌ای و خانواده» به‌عنوان یک نویسنده دنبال این‌است‌که نیازهای تک‌تک افراد جامعه برای کسب مهارت درمواجهه‌با محتوای تولیدشده ازسوی رسانه‌های را بیاموزند. دراین‌کتاب پنج سؤال و پنج نکته طلایی که باید افراد مدام در مواجه با پیام‌های رسانه‌ای از خودشان بپرسند در آغاز هر فصل تکرار شده و نویسنده می‌خواهد با نهادینه‌سازی آن نزد مخاطب کتاب که در بعد وسیع‌تر مخاطب رسانه‌هاست بدون بینش نباشد. در بخش‌هایی از این اثر، روی سخن نویسنده با والدین است؛ چراکه کودکان برای آموزش سواد رسانه‌ای مهم هستند و به‌عبارتی کتاب می‌خواهد بگوید اگر افراد بتوانند با آموزش فرزندان آن‌ها را مقابل آسیب‌های رسانه‌ای و فضای مجازی واکسینه کنند، کمتر باید نگران بیماری‌های ناشی‌ازاین‌فضا بود. یکی از اهداف اثر این‌است‌که مخاطبان رسانه‌ای یاد بگیرند در پرتوی برخورد هوشمندانه با رسانه به ایجاد ارتباط دوسویه و مشارکت‌جویانه با رسانه بپردازند و در تقویت ساختارهای دموکراتیک جامعه نقش‌آفرین شوند. توصیه‌ای درمورد کتاب «سواد رسانه‌ای و خانواده» این‌است‌که این اثر به‌عنوان یک واکسن محافظت‌کننده بیماری‌ست؛ به‌این‌معنا‌که آن‌ها را در مقابل بی‌اطلاعی‌شان در فضای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی مقاوم می‌کند. آنچه درباره سواد رسانه‌ای باید بدانیم، چند اصل طلایی درباره سواد رسانه‌ای، رسانه‌ها چگونه مخاطب را اداره می‌کنند؟، اماواگرهای فضای مجازی، رژیم خانوادگی مصرف فضای مجازی، نشانه‌هایی که باید شما را حساس کند، برای والدین نگران، شبکه‌های اجتماعی با هویت شما چه می‌کنند؟، اصول اولیه حضور در شبکه‌های اجتماعی، 15 اصل اخلاقی در فضای مجازی و مهارت‌های انسان ۲۰۲۰ عناوین 12 فصل این کتاب هستند.
«سواد رسانه‌ای در عصر دیجیتال» (Media and information literacy in the digital) نام کتابی‌ست که «مارلین لویکو» آن‌را به رشته تحریر درآورده و علی شایان‌فر هم ترجمه آن‌را برعهده گرفته. این کتاب، به موضوع مهم سواد رسانه‌ای (یا سوادآموزی در فضای مجازی) می‌پردازد و مهارت‌های افراد را درزمانی‌که از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند پرورش می‌دهد. امروزه، تکنولوژی رسانه‌ای به‌منزله یکی از مهم‌ترین عوامل تغییر، چنان با زندگی مردم در جوامع مختلف عجین شده است که بی‌توجهی به آن چالشی را در جامعه مبتنی‌بر کارآفرینی و فناوری و ابعاد مختلف آن ایجاد خواهد کرد. فضای مجازی نیز به‌عنوان یکی از دستاوردهای بزرگ بشر در عرصه تکنولوژی رسانه‌ای، تأثیری شگرف بر زندگی بشر در جوامع پیشرفته و کشورهای درحال‌توسعه داشته. ازاین‌منظر ازآنجایی‌که عموم افراد در جامعه، هم‌زمان با پیشرفت تکنولوژی، جهت افزایش سطح دانش و آگاهی و به‌روزکردن اطلاعات خود، وارد فضای مجازی شده‌اند و به محتوای موردنظر دسترسی دارند، با این کتاب یاد می‌گیرند که از سواد کافی برخوردار باشند و از تأثیرپذیری منفی رسانه‌های نوین خود را در‌امان نگه دارند. دراین‌کتاب موضوع مشارکت افراد در جوامع دموکراتیک با ابزارهای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی موردتوجه قرار گرفته؛ در بخشی‌از‌آن آمده: «اگر می‌خواهیم که تنوع رسانه مؤثری با شکل‌گیری عقاید در یک جامعه دموکراتیک ارتباط پیدا کند، سیاست‌های ارتباطی باید با هدف افزایش تمایل شهروندان برای انجام مسئولیت‌های دموکراتیک باشد و با افزایش میزان احترامی که رسانه به‌لحاظ فرهنگی برای گروه‌های مختلف قائل است». کتاب اخیر شامل یک مقدمه و چکیده بوده و سپس به موضوعاتی همچون سواد رسانه‌ای-اطلاعاتی و آموزش دائمی آن، آموزش سواد رسانه‌ای و سواد اطلاعاتی به‌عنوان مقولاتی همگرا، توزیع مجدد قدرت و کثرت‌گرایی در رسانه‌های دیجیتال و عصر دیجیتال پرداخته می‌شود.
کتاب «سواد رسانه‌ای و مدیریت بحران» که یک کار تیمی‌ست، تلاش می‌کند تا ذهن مخاطبان را با قدرت رسانه در فضای بحران آشنا کند. مطالعه این کتاب بیشتر برای مدیران، کارشناسان رسانه، کارگزاران سیاسی مناسب است. به یک عبارت دیگر افرادی‌که به‌واسطه شغلشان موظف هستند در جامعه امنیت برقرار و در شرایط مختلف آن‌را حفظ کنند، طیف اصلی مخاطبان این کتاب هستند. این کتاب به‌دنبال تبیین این‌موضوع است که قدرت رسانه در زمان بروز بحران، تأثیرگذاری بر بحران و کنترل آن به‌عنوان یکی از ارکان مهم قدرت نرم‌افزاری ویژه موردتوجه دو قطب سازندگان و مقابله‌کنندگان با بحران بوده. باتوجه‌به‌این‌مهم و کارکرد رسانه در زمان بحران، نویسندگان این کتاب برای ارائه تصویری از قدرت رسانه حین بحران تلاش دارند این مطلب را ازطریق بررسی موضوعات اثرگذار در بحران، بررسی کنند. در بخشی از این کتاب آمده: «اطلاعات و افکاری که رسانه‌ها در جامعه منتشر می‌کنند فقط بازتابی از جهان اجتماعی نیست؛ بلکه یکی از عوامل و نیروهای مؤثر در شکل جهان اجتماعی‌ست. رسانه‌ها در بازاندیشی تفکرات مدرن نقشی محوری دارند و گزینه‌های انتخاب افراد را مشخص کرده و سبک‌های زندگی جدیدی را معرفی می‌کنند. ازاین‌رو اصلی‌ترین عامل به هم وابستگی انسان انقلاب ارتباطات است. ازاین‌رو، نقش رسانه‌های همگانی در ارتقای امنیت ملی و همبستگی ملی بیشتر تابع قدرت رسانه‌ای‌ست و می‌توان از آن برای تضعیف دشمن و برای بهره‌گیری از توان و ظرفیت خودی نیز به‌خوبی استفاده کرد. همبستگی و وفاق ملی به‌عنوان پدیده‌ای اجتماعی، از لوازم و نتایج قطعی و حتمی توسعه همه‌جانبه و امنیت ملی‌ست. وفاق ملی که انسجام و همبستگی جامعه را پایدار می‌کند، بنیاد آن بر حضور و قبول ارزش‌های مشترک قرار دارد؛ مجموعاً، کار رسانه‌ها در حفظ و تحکیم وفاق ملی به‌لحاظ سخت‌افزاری و نرم‌افزاری بالابردن ارزش‌های مشترک و تقویت باورهای اعتقادی و مواردی ازاین‌دست است». این کتاب شش‌فصلی شامل ارائه چهارچوب مفهومی رسانه، چهارچوب مفهومی بحران، بحران‌های اجتماعی-سیاسی، نقش رسانه در تحولات سیاسی-اجتماعی، رسانه و بحران سیاسی-اجتماعی و اطلاع‌رسانی در بحران در قالب فصل‌های اصلی کتاب می‌شود.
آخرین کتاب پرمخاطبی که عرضه نسخه‌های کاغذی و دیجیتال آن ادامه دارد «عملیات روانی از نظریه تا عمل» نام دارد. این کتاب هم باتوجه‌به طرح مباحث نظریه‌ای بیشتر برای پژوهشگران و کارشناسان حوزه رسانه مناسب است. البته مطالعه آن توسط مخاطب غیرکارشناس نیز اگرچه می‌تواند که دشواری‌هایی همراه داشته باشد؛ اما خالی از بهره نیست. دراین‌کتاب نویسندگان درتلاش هستند تا به ارائه آموزش‌های جامع و مؤثر درباره عملیات روانی بپردازند و سرفصل‌هایش طبق دستورالعمل‌های آموزشی رایج عملیات روانی تدوین شده است. طی مطالعه این اثر، خواننده درمی‌یابد برای حصول موفقیت یک عملیات، باید عملیات روانی را به‌عنوان جزو لاینفک فرآیند برنامه‌ریزی و طراحی مأموریت درنظر گرفت. به‌عبارتی کسی‌که خوابیده است و از دشمن غافل شده، درنهایت بعد از اجرایی‌شدن نقشه‌های حیله‌گرانه دشمن خود بیدار خواهد شد؛ چراکه دشمن او هرگز نخوابیده.