دریچه
شاهنامه سازها "اقتباس وتقلید"
اسداله ناظری
از مقلّد تا محقّق فرق هاست کاین یکی صوت است وآن دیگرصداست (مولوی)
شاعربزرگِ ما نظامی گنجوی ازکسانی است که به تقلید فردوسی، شرفنامه و اسکندرنامه را به شعردرآورد، با این مطلع: خدایا،جهان پادشاهی تراست/ زماخدمت آیدخدایی تراس. او در ضمنِ کتاب، تعریضی هم به فردوسی دارد و گوید:
سخن گوی پیشینه دانای طوس
که آراست زلفِ سخن چون عروس
درآن نامه کان گوهرسُفته راند
بسی گفتنی‌های ناگفته ماند
نگفت آنچه رغبت پَزیرش نبود
همان گفت کز وی گزیرش نبود
مگر کز پی دوستان توشه کرد
که حلوابه تنها نبایست خورد!
نظامی که در رشته گوهرکشید
قلم دیده ها را قلم درکشید
به ناسُفته دُرّی که درگنج یافت
ترازوی خود را سخن سنج یافت
شرف نامه رافرّخ آوازه کرد
حدیثِ سخن را بدو تازه کرد
همه تصور می‌کنند که نظامی در میان روس ها وت ُرکان، خوش می‌گذراند، که این کنیزش می‌‌بخشید و آن پول می داد، اما خودِ او در بابِ روس‌ها می‌گوید:
ز روسی نجوید کسی مر مردمی که جزصورتی نیستشان زآدمی
اگر بر خری بارِ گوهر بُوَد به گوهرچه بینی؟همان خربود
کنیزش هم درهمان جوانی مُرد و نظامی را عزادارکرد و نظامی خسرو شیرین را به یاد او سرود-که مرگِ شیرین هم چون مرگ ِآن دختربود:
زهی شیرین وشیرین مُردنِ او زهی جان دادن وجان بُردنِ او
در باب وضع خود در میان مردم آن روزگار و فارسی‌گویی در آن محیط گوید:
خدایاحرف گیران درکمی اند حصاری کُن که حرفم رانبیند
تحمّل بین که بینم هندوی خویش چوتُرکانش جُنیبَت می کشم پیش
(جنببت یعنی اسب یدک)
گه آن بی‌پرده را موزون کنم ساز گه این گنجشک را گویم: زهی باز!
نگهدارم به چندین اوستادی چراغی را درین طوفانِ بادی
ز هر کشور که برخیزد چراغی دهندش روغنی از هر دماغی
گراینجا عنبرین شمعی دهد نور ز بادِ سردش افشانند کافور به او
ز شکّر زهر می باید خریدن پس ازهرنکته دشنامی شنیدن
کلاهدونی قبرنظامی- حتی قبرِنظامی نیز از دستبرد روزگارمحفوظ نماند. امروز شهر گنجه را روس ها"یلیزاوت پول" می‌خوانند. مثلا اگر روحِ نظامی ازآسمان فرود آید و سراغ قبرخود را بگیرد، باید دو مترجم همراهش باشد:یک مترجم روسی، و یک مترجم تُرکی! مترجم اول برای اینکه روح نظامی را از سرگردانی نجات دهد که شب یکشنبه رابه جای شب جمعه قالب نکنند، و علاوه برآن کوچه پس کوچه‌های شهرِروسی زبان راپیدا کند. اما مترجمِ تُرکی برای اینکه بتواند مضمون نوشته ی سنگ قبرخود را بخواند، چه این عبارت برروی آن خوانده می شود-به زبان ترکی، و به خط روسی:"شیخ نظامی گنجالی ایلیاس یوسف اوغلو"ِ پدرت بسوزدای"کپه اوغلی روزگار"که آن عبارت را،جانشینِ این شعرکرده ای:
به یاد آورای تازه کبکِ دری که چون برسرِخاکِ من بگذری
گیا بینی از خاکم انگیخته سرین سوده پایین فرو ریخته
همه خاکِ فرشِ مرا بُرده باد نکرده ز من هیچ هم عهد یاد
چوآنجارسی می درافکن به جام سوی خوابگاه نظامی خرام
تهی دست برشوشه ی خاک من به یاد آری ازگوهرِ پاک من
فشانی تو برمن سرشکی ز دور فشانم من ازآسمان برتونور...
به یادِ نظامی یکی طاس می‌خوری هم به آیینِ کاووسِ کی ستانی به این طاسِ طوسی نواز حق شاهنامه ز محمود باز...
(حدث براین است که نظامی این شعررابرای سنگ قبرخودگفته باشد)
فرهاد میرزا که درسفرحج ازگنجه گذشته درباره ی قبرنظامی می نویسد: "...دربین راه، گنبد کوچکی بودکه خراب شده،قبرشیخ نظامی است. که تاگنجه هفت وِرس است. پیاده شده به سرِقبرِاورفتم، قراول‌خانه که دراین نزدیکی است، قراول‌ها آنقدرکاه برای اسبان خود در آن گنبد ریخته بودندکه ممکن نبودمیان گنبدبروم." وحیددستگردی درمقدمه کلّیاتِ نظامی می نویسد:«درحدودسال1304هجری اهالی گنجه درصددبرآمدندکه بقایای جسدِحکیم نظامی راازمحل اصلی خود به شهرگنجه انتقال داده ،ودرآنجاگنبد و رواقی بناکنند...مقبره شیخ درقریه‌ای است که اکنون با نام احمدلومعروف است، قبردریک فرسنگی شهرکنونی گنجه قرارداشت...درتاریخ 1341قمری کمیسیونی باحضورمیرزامحمدآخوند زاده شاعر، تشکیل شدکه باپول اعانه وگاردن پارتی جنازه ی نظامی راازمحل حالیه-که دربیابان واقع است- به داخل شهرنقل کرده درمیدانی که مقابل مسجد شاه عباس است مقبره‌ی عالی بناکرده دفن نمایند.» درسال 1342هجری شروع به خاک برداری کردند، مقابل درِمقبره، قبری پیداشد.آن را شکافته، استخوان های نازک وکوچکی بیرون آمد، ابتدا همین استخوان‌ها را جنازه ی نظامی تصورکرده میان صندوقی گذارند، سپس ازنازکی سفیدی استخوان هاتردیدی حاصل شده مجددا به کندنِ سطح دوم شروع می کنند، به عمقِ یک ذرع کنده، می شود بنا و پایه های گنبد ظاهرگشته، درپایین مقبره، سنگی به ارتفاع ده گره درکنار دیوار پدید آمد... وبعد ازکندن مقداری دیگر به دخمه ای می رسند و سنگ و خاک هارا از دخمه بیرون می‌آورند، اسکلتی درمیان صندوق چوبی پیداشده که طول آن دو زرع دوازده گره روسی بوده،جمجمه ی سرواستخوان هاواعضای جنازه سالم بوده،اضافه برکفنِ معمولی،جنازه رابایک طاقه شالِ ترمه پوشانده و صندوق را نیز با شال ترمه دیگری پیچیده اند. جنازه ی اولیه معلوم بودکه نعش دختری بوده و درتدفین آن نیزاحترامات فوق العاده مراعات و با حریرتکفین شده است. کمیسیون، استخوان های نظامی را به همان صندوقی که استخوان های دختر بوده گذارده، درباغی به امانت گذاردند تا پس ازتکمیل مقبره ی جدید به خاک بسپارند. درهمین وقت کُمیته تتبّعات آثارِعتیقه ی آذربایجان(قفقاز) نمایندگانی به شهرگنجه فرستادند و با کمیسیون نظامی ملاقات و نظریات خود را اعلام داشتند و مجددا قبرقدیم را ملاحظه کرده مصلحت دانستندکه دوباره درهمان مقبره ی قدیم دفن شود. مقبره ی قدیم رامّرمت نموده جنازه‌ی نظامی را آورده و درهمان مقبره ی اولیه دفن نمودند، و به واسطه‌‌ی آنکه استخوان‌های دخترمخلوط شده بود و جداکردن آنها، امکان نداشت، به علاوه استخوان‌های نظامی ازهم مجزاشده و رنگ قهوه ای وشروع به پوسیدن گذاشته بود- نتوانستندازآن عکس بردارند، ناچارباهمان حال مراسمِ تدفین به عمل آمد.» مرحوم وحید دستگردی گوید: احتمال داردکه جنازه دخترمتعلق به همان کنیزک قبچاقی معشوقه و همسرنظامی باشدکه مُسمّی به آفاق بوده وحکایت عاشقانه ی خسروشیرین رانظامی به یاداوسروده است،چنانکه درآخرکتاب تصریح می نماید که شیرین درزیبایی وقشنگی:
سبک روچون بُتِ قبچان من بود
توپنداری که خودآفاقِ من بود
این کنیزک راظاهراپادشاه دربند برای اوفرستاده بود:
همایون پیکری نغزوخردمند
فرستاده به من دارای دربند
سران راگوش برمالش نهاده
مرا درهمسری بالش نهاده...
(برداشتی ازکتاب شاهنامه آخرش خوش است،باستانی،پاریزی)