چه‌کسی سوت پایان فساد را می‌زند؟
سلامت جامعه و حکومت، از دغدغه‌های مهم بشر در اعصار و قرون مختلف بوده؛ به‌طوری‌که دولت‌ها برای رسیدن به‌این‌هدف، از شیوه‌ها و راهبردهای مختلفی بهره گرفته‌اند. فساد و ابعاد آن، یکی از معضلاتی‌ست که همه جوامع به‌نوعی با آن مواجه‌اند. امروزه باتوجه‌به پیچیدگی، فراگیری و البته چندوجهی‌شدن موضوع فساد؛ سلامت جامعه و کاهش فساد به اصل مهمی در سیاست‌گذاری عمومی بدل شده. یکی از راه‌های کاهش و حذف فساد، افشاگری و سوت‌زنی‌ست. این اصطلاح در ادبیات جدید مبارزه با فساد، پرکاربرد شده است و برخی از کشورها بااین‌روش توانسته‌اند فساد را تاحدودزیادی کاهش دهند و زمینه سلامت جامعه و حکومت را فراهم سازند. به‌این‌دلیل، بسیاری از کارشناسان معتقدند استفاده از سازوکار نظارت مردمی و تشویق مردم به افشای فساد، یکی از مؤثرترین روش‌های کنترل فساد است. سوت‌زنی چیست؟ سوت‌زن چه‌کسی‌ست؟ با چه هدفی سوت‌زنی انجام می‌شود؟ و تأثیرات سوت‌زنی چیست؟ این‌ها مهم‌ترین سؤالاتی‌ست که اینجا قرار است به‌صورت اجمالی به آن‌ها پاسخ داده شود.
تعریف سوت‌زنی
اصطلاح سوت‌زنی از رفتار مأموران پلیس اقتباس شده است؛ بدین‌معناکه وقتی پلیس تخلفی همچون نزاع خیابانی، دزدی و ... مشاهده می‌کند، در سوت خود می‌دمد تا همه مردم و سایر افسران پلیس برای آگاهی از محل وقوع جرم، خبردار شوند. طبق تعاریف رایج؛ «سوت‌زن» اصطلاحاً به کسی اطلاق می‌شود که درون یک سازمان کار؛ و خلافکاری‌های آن‌را افشا می‌کند. این تخلفات می‌تواند شامل انواع رفتارهای غیرقانونی و غیراخلاقی مدیران و کارکنان یک سازمان؛ ازقبیل تقلب، رانت، رشوه، احتکار، تولید محصول ناایمن و نقض قوانین یا مقررات باشد. سوت‌زدن را می‌توان نوعی فراخوان عمومی برای مطلع‌کردن افراد از محل وقوع جرم تلقی کرد و هدف سوت‌زن جلوگیری از آسیب‌رساندن بیش‌ازپیش به افراد جامعه، سازمان‌ها و نهادهای عمومی‌ست. سوت‌زن، فردی‌ست که هرنوع فعالیت غیرقانونی و غیراخلاقی در یک سازمان خصوصی یا عمومی را افشا می‌کند. موضوعاتی نظیرِ تخطی از سیاست‌های رسمی، تخطی از قانون و مقررات، تهدید منافع عمومی، امنیت ملی و همچنین تقلب و فساد از تخلفاتی‌ست که سوت‌زن‌ها می‌توانند آن‌را افشا کنند. معمولاً در تقسیم‌بندی این مفهوم به سه گروه اشاره می‌شود: 1. سوت‌زنی داخلی که افشاگری توسط فردی از داخل یک سازمان و علیه خود سازمان انجام می‌گیرد/ 2. سوت‌زنی شخصی که در آن، عمل افشا‌کاری علیه شخص مدیر یا کارمند انجام می‌شود/ 3) سوت‌زنی غیرشخصی به‌نحوی‌که افشاگری توسط یک شخصیت حقوقی علیه سازمان دیگری صورت می‌گیرد. علاوه‌براین‌ها؛ خبرنگاران و رسانه‌ها هم از اصلی‌ترین سوت‌زن‌ها در جوامع امروز محسوب می‌شوند.
پیشینه سوت‌زنی در جهان
درخصوص سابقه موضوع سوت‌زنی در دنیا، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد؛ طوری‌که برخی آن‌را مربوط به دوران قبل‌ازمیلاد می‌دانند؛ بااین‌حال به‌نظر می‌آید ولین قانون مدون سوت‌زنی، به انگلستانِ قرون وسطی برگردد؛ آنجا که در سال 695 میلادی، قانون کوی تام (Qui Tam Rulings) وضع می‌شود که براساس‌آن؛ فرد افشاگر در نیمی از سود کشف فساد، شریک می‌شود. قوانین سوت‌زنی بعدازآن گسترش یافت. در برخی قوانین استعماری آمریکا این‌گونه آمده است: اگر فردی تخلفات در فروش نان را گزارش کند، به‌اندازه یک‌سوم جریمه‌ای که از متخلف اخذ می‌شود، پاداش خواهد گرفت! آمریکا در اولین سال‌های بعد از استقلال (1776 میلادی) قوانین حمایت از سوت‌زنان را تصویب کرد و بعدازآن، در چندین مرحله قوانین مربوط به سوت‌زنی را به‌روز کرد و به بخش‌های مختلف مثل بخش سلامت، بازار بورس و سهام و تخلفاتی همچون فرار مالیاتی توسعه داد. آن‌گونه که «پایگاه سوت‌زنان بین‌المللی» گزارش کرده؛ دولت آمریکا از 30سال‌گذشته تاحال نزدیک به پنج‌میلیارددلار به سوت‌زنان پاداش پرداخت کرده است. یکی‌ازموارد جالب درخصوص پاداش به سوت‌زنی موضوع «بریدلی بیرکنفلد» است؛ او با دریافت جایزه 104میلیون‌دلاری در سال 2012، به ثروتمندترین سوت‌زن تاریخ تاآن‌زمان تبدیل شد. ماجرا ازاین‌قرار‌بود‌که بیرکنفلد که کارمند بانک سوئیسی UBS بود، اطلاعات مفیدی درباره نحوه کمک این بانک به ثروتمندان آمریکایی برای دورزدن نظام مالیاتی آمریکا را افشا کرد. نظام مالیاتی آمریکا نیز که توانست با جریمه بانک سوئیسی، 780میلیون‌دلار درآمد کسب کند، کمتر از 15درصد از درآمدش؛ یعنی معادل 104میلیون‌دلار را به بیرکنفلد به‌عنوان جایزه اهدا کرد.
پیشینه سوت‌زنی در ایران
در ایران گویا به‌علت نبود شفافیت و صعوبت دسترسی به اطلاعات عادی، کار سوت‌زنی بسیارسخت اتفاق می‌افتد. نکته دیگر اینکه افشاگران ممکن است بترسند که بعد از سوت‌زنی و افشا‌کردن فساد، ازسوی دولت حمایت نشوند و حتی بیش از مفسدان تحت‌فشار قرار گیرند. البته باید گفت که فساد و فقدان شفافیت، دو روی یک سکه‌اند؛ به‌هر‌میزانی که شفافیت وجود داشته باشد، به‌همان‌میزان نیز فساد کمتر می‌شود و برعکس؛ هرچقدر شفافیت کمتر باشد، میزان فساد نیز افزایش می‌یابد. شاید بتوان گفت که مهم‌ترین نوع سوت‌زنی در ایران، افشای دریافت حقوق نجومی و املاک واگذاری‌شده در شهرداری تهران بود که با افشای این تخلفات، دستگاه‌های نظارتی وارد عمل شدند و با متخلفان برخورد کردند. پس از این وقایع، به‌رغم‌‌آنکه در بخش‌هایی از نهادهای عمومی و خصوصی تخلفاتی صورت می‌گیرد؛ اما افشاگری از نوع سوت‌زنی کمتر دیده شده است. البته دولت یازدهم لایحه‌ای باعنوان «لایحه جامع شفافیت» با هدف مقابله با علل فساد تصویب کرد. پیش‌ازاین هم قانون «انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» در جلسه علنی 6 بهمن‌ماه 1387 در مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ 31/5/1388 ازسوی مجمع تشخیص مصلحت نظام که با الحاق یک تبصره ذیل ماده 10، موافق با مصلحت نظام تشخیص داده شده، تصویب شده بود.
ضرورت حمایت از سوت‌زن‌ها
همان‌‌طورکه اشاره شد؛ در بسیاری کشورها از سوت‌زن‌ها حمایت‌های قانونی و مالی می‌شود؛ مثلاً در ایالات متحده آمریکا، قانون سوت‌زنی در سال 1989 تصویب شده که براساس‌آن از افرادی‌که فساد یا تقلب را در یک سازمان دولتی افشا کنند، حمایت می‌کند. طبق این قانون، افراد می‌توانند «تخلفات اداری»، «اتلاف بودجه دولتی»، «سوءاستفاده از اختیارات» یا «اقداماتی که موجب خطر بالقوه برای سلامت یا ایمنی جامعه باشد» افشا کرده و درمقابل قانون‌گذار آنان را تشویق و امنیت آنان را تضمین می‌کند. در انگلستان نیز قانون در گستره بیشتری از سوت‌زنان حمایت می‌کند. سوت‌زن انگلیسی می‌تواند یک کارمند پلیس، سازمان دولتی، کارگر کارخانه، کارآموز، کارمند بنگاه‌های تجاری یا مانند آن باشد و هرگونه عمل خلاف قانون؛ اعم از جرائم جنایی، تقلب، آسیب به طبیعت، ممانعت از اجرای عدالت، نقض قوانین یا هر اقدامی که به افراد جامعه آسیب بزند را به مقامات گزارش دهد. واقعیت این‌است‌که خلأ قانونی درحمایت‌از سوت‌زن‌ها و افشاگران فساد در ایران هنوز وجود دارد. برای کاهش فساد در کشور به‌نظر می‌رسد ابتدا باید زیرساخت‌های قانونی و حقوقی طراحی شود تا زمینه برای فعالیت افشاگران فساد فراهم شود. در کنار زیرساخت‌های حقوقی باید از سوت‌زنندگان حمایت‌های مادی و معنوی به‌عمل آید. البته سال 97 طرحی تقدیم مجلس شد که طبق آن؛ افرادی‌که از مفاسد اقتصادی یا اداری مطلع‌اند، اگر موارد را به شورایی که به‌همین‌منظور تشکیل خواهد شد اطلاع دهند موردحمایت و تشویق قرار می‌گیرند.
نتیجه‌گیری
همه آنچه بیان شد؛ حکایت‌از‌آن‌دارد‌که فساد معضلی‌ست که همه کشورها را تهدید می‌کند و مختص یک کشور خاص و یک منطقه خاص نیست؛ ازاین‌رو، کشورهای مختلف برای مبارزه با این پدیده، از شیوه‌های مختلف بهره گرفته‌اند. یکی از این شیوه‌ها وضع قوانین مربوط به سوت‌زنی و حمایت از سوت‌زنان است که به نمونه‌هایی از آن اشاره شد. به‌نظر می‌رسد که در کشور ما نیز درباره موضوع سوت‌زنی و حمایت از آن‌ها که یکی از راه‌حل‌های کارآمد برای مبارزه با فساد است، باید اطلاع‌رسانی بیشتری کرد.
خبرگزاری صداوسیما