افزایش جنگ‌ها در یک‌دهه‌اخیر؛۲۰۲۴ چگونه رقم می‌خورد؟
سال 2023 در صحنه جهانی، سالی پرخشونت بود. جنگ میان اسرائیل و حماس در غزه آغاز شد که منجر به کشته‌شدن هزاران انسان؛ ازجمله بسیاری از زنان و کودکان شد و جنگ تلخ میان روسیه و اوکراین بدون وقفه یا پایانی ادامه یافت، آفریقا نیز چهره جنگ را دوباره تجربه کرد؛ جنگ‌هایی که مردم غیردرگیر جهان را نیز متأثر و نگران از تبعات درگیری کرد. به‌غیراز نقاط یادشده، ناآرامی‌ها یا جنگ‌های متمرکز بسیار دیگری، چهره ۲۰۲۳ را خشونت‌آمیز به‌تصویر کشید. کشته و مجروح‌شدن ده‌هاهزارنفر پیامد چنین رویدادهای ناخوشایندی بوده که بسیاری از کشورها و مردم جهان، حتی موارد غیردرگیر را از آن کاملاً متأثر کرده است. اکنون در نخستین‌روزهای سال میلادی ۲۰۲۴، دولت‌ها و ملت‌ها باتوجه‌به این وقایع نگران از آینده هستند؛ زیرا برخی از خبرنگاران بین‌المللی که در میدان‌های درگیری حضور داشتند یا ناظران بین‌المللی، پیش‌بینی‌هایی از تداوم برخی جنگ‌ها و بروز منازعات تازه در سال جدید خبر داده‌اند. همچنین برخی کشورها یا مناطق در جهان با ناآرامی‌های مختلف سیاسی و اقتصادی در حال دست‌وپنجه‌نرم‌کردن هستند که می‌تواند به‌عنوان آتش زیر خاکستر برای فوران منازعات در ۲۰۲۴ عمل کند و امیدها به استقرار و پایداری صلح در جهان را دستخوش تحولات خود سازد. درباره‌اینکه صحنه بین‌الملل در سال جدید میلادی چگونه خواهد بود؟ باید گفت؛ برخی تحلیلگران اسم از مناطق مختلفی در جهان برده‌اند که می‌تواند بحران‌ساز شود که دراین‌گزارش به آن‌ها می‌پردازیم.
میانمار
میانمار در سال ۲۰۲۱؛ زمانی‌که یک کودتای نظامی دولت منتخب دموکراتیک به‌رهبری «آنگ سان سوچی» را سرنگون کرد و سبب اعتراضات مدنی گسترده و درنهایت به مقاومت مسلحانه تبدیل شد و به هرج‌ومرج فرورفت. این‌کشور جنوب‌شرق آسیا که ۱۳۵ گروه قومی را در خود جا داده، طی دوران به‌ندرت رنگ صلح پایدار را دیده است. برای سال‌ها قبل از کودتا، یک درگیری مدنی با شدتی کمتر میان ارتش و چندین گروه قومی اقلیت که مدت‌ها دنبال کنترل منابع‌طبیعی در مناطق خود و استقلال از دولت بودند، وجود داشت. این‌موضوع پس از کودتا به‌حالت انفجار درآمد، زیرا گروه‌های شبه‌نظامی قومی با مبارزان دموکراسی‌خواه اکثریت «بامر» که به حکومت‌نظامی اعتراض می‌کردند، پیوستند. مقاومت آن‌ها در اواخر سال ۲۰۲۳ با یک حمله هماهنگ شمالی تشدید شد که بیشترین ضرروزیان و تلفات ارتش این‌کشور را در چندین‌سال اخیر به‌دنبال داشت. در منازعات سال قبل، شورشیان کنترل شهرها و روستاها در مرز شمال‌شرقی با چین ازجمله کنترل بر مسیرهای تجاری کلیدی را به‌دست آوردند که درنهایت این‌موضوع، منجر به بروز جنگ مجدد داخلی در ایالت راخین غربی و همچنین در برخی مناطق دیگر شد. سرسختی مقاومت گروه‌های اقلیت، همراه با امتناع ارتش از سازش، نشان می‌دهد که جنگ داخلی دراین‌کشور ممکن است در سال ۲۰۲۴ نیز به‌طور قابل‌توجهی وخیم‌تر شود و توجه بین‌المللی را دوباره به‌خود جلب کند.
مالی
در مالی؛ کشوری در منطقه پرآشوب ساحل آفریقا، تنش‌ها درطول ۲۰۲۳ تشدید شد و اکنون تهدیدات متعدد بستر این‌کشور را برای تبدیل‌شدن به یک جنگ داخلی تمام‌عیار احاطه کرده. مالی مدت‌هاست با فعالیت‌های شورشیان مبارزه کرده است. در سال ۲۰۱۲، دولت مالی در یک کودتا سقوط کرد و شورشیان طوارق، با حمایت شبه‌نظامیان اسلام‌گرا، قدرت را در شمال به‌دست گرفتند. نیروهای حافظ صلح سازمان ملل متحد در ۲۰۱۳ برای ایجاد ثبات در مالی اقدام به ایجاد مرکزی دراین‌زمینه کردند و مدتی‌بعد در سال ۲۰۱۵، گروه‌های شورشی توافقنامه صلحی را با دولت مالی امضا کردند؛ اما پس از دو کودتای دیگر در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱، افسران ارتش قدرت خود را تثبیت کرده و اعلام کردند که کنترل کامل سرزمینی این ایالت را به سراسر مالی بازمی‌گردانند. دولت این‌کشور اصرار داشت که مأموریت حافظ صلح سازمان ملل دراین‌کشور تمام شود که این‌امر در ژوئن ۲۰۲۳ انجام شد. متعاقباً، خشونت بین ارتش و نیروهای شورشی بر سر استفاده آتی از پایگاه‌های سازمان ملل آغاز شد. در نوامبر سال گذشته میلادی، ارتش مالی با حمایت گروه واگنر روسیه، کنترل شهر استراتژیک کیدال در شمال را که از ۲۰۱۲ در کنترل نیروهای طوارق بود، به‌دست گرفت. ناظران می‌گویند، این‌امر صلح شکننده‌ای را که از سال ۲۰۱۵ برقرار است، تضعیف می‌کند. ناظران می‌گویند بعید است ارتش کنترل کامل تمام مناطق تحت‌کنترل شورشیان در شمال را به‌دست آورد. درعین‌حال، شورشیان با کسب نیرو بیش‌از‌قبل جسور می‌شوند. باتوجه‌به‌اینکه توافق صلح ۲۰۱۵ اکنون کاملاً به‌پایان رسیده است، انتظار افزایش درگیری‌ها در سال ۲۰۲۴ دراین‌منطقه دورازانتظار نیست.
اوکراین
سال ۲۰۲۳ با ادامه جنگ روسیه علیه اوکراین به‌عنوان بزرگ‌ترین درگیری مسلحانه در اروپا پس از جنگ جهانی دوم، حائزاهمیت بود. رئیس‌جمهوری روسیه، در ۲۲ فوریه ۲۰۲۲، «عملیات نظامی ویژه» در اوکراین را اعلام و نیروهای نظامی خود را به این‌کشور اعزام کرد و این جنگ در سال ۲۰۲۳ همچنان ادامه داشت. درپی‌آن، آمریکا و دیگر کشورها تحریم‌هایی را علیه روسیه آغاز کردند. طبق گزارش‌های رسانه‌ای این جنگ سبب آواره‌شدن ۱۵.۷میلیون اوکراینی (هشت‌میلیون آواره داخلی و ۷.۷میلیون پناهنده) و منجر به محکومیت‌های بین‌المللی و تحریم‌ها و تهدیدات هسته‌ای، خروج صدها شرکت از روسیه و محرومیت روسیه از رویدادهای مهم بین‌المللی در عرصه ورزش شد. درواقع واکنش آمریکا و اروپا به جنگ، با ارسال میلیاردهادلار تسلیحات نظامی به اوکراین رقم خورد. آن‌ها با اعمال تحریم‌ها علیه روسیه و ارسال ده‌هامیلیارددلار کمک به اوکراین خود را در صف متحدان اوکراین قرار دادند. کمک واشنگتن به کی‌یف در قالب بسته ۴۵میلیارددلار کمک نظامی تعریف شد. در اوایل سال ۲۰۲۳ اوکراین تلاش کرد تا با حمله متقابل کنترل روسیه بر شرق اوکراین و احتمالاً کریمه را بشکند. حمله متقابل موردانتظار در اوایل ژوئن آغاز شد. باوجود تحمیل خسارات گسترده به سربازان روسی؛ اما خطوط نبرد به‌سختی حرکت کردند. ارتش روسیه از زمستان و بهار برای تدارک دفاعی مهیب استفاده کرده بود. اوایل نوامبر، ژنرال ارشد اوکراین جنگ را به‌عنوان «بن‌بست» توصیف و اعتراف کرد که «به‌احتمال‌زیاد هیچ پیشرفت عمیق و زیبایی وجود نخواهد داشت»؛ درواقع، همان‌طورکه آن ژنرال گفته بود، روسیه درطول‌سال بیش از اوکراین قلمرو به‌دست آورده. با وجود متحمل‌شدن خسارات، روسیه در پاییز ۲۰۲۳ درمقایسه‌با آغاز عملیات نظامی، دوبرابر تعداد سربازان خود را در اوکراین داشت و اقتصاد روسیه در شرایط جنگی قرار گرفت. اینکه ولادیمیر پوتین در سال جدید میلادی با توقف درگیری موافقت کند یا نه قابل‌بحث است؛ اما گویا انتخابات نوامبر آینده آمریکا در سرنوشت جنگ اوکراین تأثیرگذار خواهد بود.
غزه
در سال گذشته میلادی حمله غافلگیرانه حماس در روز 7 اکتبر به اسراییل و جنگ ظالمانه اسراییل علیه مردم غزه رقم خورد. حملات گسترده زمینی و هوایی اسراییل علیه مردم مظلوم فلسطین در غزه محصور با محکومیت اغلب ملت‌ها، رهبران، کشورها، سازمان ملل و نهادهای حقوق بشری روبه‌رو شد اما اسراییل با حمایت آمریکا حملات علیه فلسطینیان را ادامه داده. جنگ ۲۰۲۳ اسراییل علیه غزه بیش از ۸۰روز (تاکنون) طول کشیده و وارد سال جدید شده؛ دراین‌مدت نظامیان اسراییل صدها حملات هوایی علیه مردم مظلوم غزه انجام دادند. وزارت بهداشت غزه ۵ دی‌ماه در آخرین آمار خود از افزایش شمار شهدای تجاوز رژیم صهیونیستی به نوار غزه در ۱۱هفته اخیر به ۲۰۹۱۵نفر خبر داد که اکثر آن‌ها را کودکان و زنان تشکیل می‌دهند. وزارت بهداشت غزه همچنین آخرین آمار مجروحان این تجاوز را ۵۴هزار و ۹۱۸نفر اعلام کرد. اسراییل بارها غزه را هدف حمله‌های خود قرار داده بود اما شدت جنگ اخیر به‌گونه‌ای بوده که سازمان ملل سال ۲۰۲۲ را مرگبارترین سال برای فلسطینیان در کرانه باختری تحت‌اشغال اسراییل در ۱۶سال‌اخیر معرفی کرد. اسراییل با ادعای نابودی حماس، حملات هوایی را علیه غزه آغاز و بعد به شمال غزه حمله کرد. در‌پی آتش‌بس موقت بین حماس و رژیم صهیونیستی در پایان نوامبر آزادی حدود ۱۰۰ اسیر صهیونیستی آزاد شدند؛ اما تهاجم اسراییل با حرکت نظامیانش سمت جنوب غزه از سر گرفته شد. افزایش تلفات غیرنظامیان فلسطینی که بیشتر آن‌ها زن و کودک هستند، به شکایات جهانی مبنی‌بر ارتکاب جنایات جنگی توسط اسراییل دامن زد. ناظران منطقه بیم آن دارند این جنگ درصورت مداخله‌نکردن سازمان‌ها و میانجی‌گران جهانی همچنان ادامه داشته باشد و حتی به کشورهای همسایه سرایت کند.
لبنان
سال ۲۰۱۹، اعتراض مدنی گسترده‌ای در لبنان علیه دولتمردانی که تصور می‌شد به نیازهای روزمره مردم رسیدگی نمی‌کنند، آغاز شد؛ اما طبق گزارش‌های رسانه‌ای، وضعیت با تغییر دولت، تشدید بحران اقتصادی و انفجار بزرگ بندر که اعمال فساد را آشکار کرد، روبه‌بهبود نبوده. اعتراض در مقابل بانکی در لبنان پس‌ازاینکه لیر در برابر دلار آمریکا در مارس ۲۰۲۳ به پایین‌ترین حد خود رسید، نمونه‌ای از اعتراضات خفته دراین‌کشور بود که توان خرید مردم را به‌شدت کاهش داده بود. صندوق بین‌المللی پول در سپتامبر ۲۰۲۳ از لبنان به‌دلیل اجرانکردن اصلاحات اقتصادی انتقاد کرد. علاوه‌براین؛ دولت لبنان همچنین نتوانسته درمورد تعیین رئیس‌جمهوری به توافق برسد؛ پستی که در بیش از یک‌سال‌گذشته رسماً خالی مانده است. این خطر تضعیف ترتیبات شکننده تقسیم قدرت در لبنان است که در آن پست‌های سیاسی کلیدی مانند نخست‌وزیری، ریاست‌جمهوری و ریاست پارلمان به‌ترتیب باید به یک مسلمان سنی، مسیحی مارونی و مسلمان شیعه اختصاص داده شود. علاوه‌براین؛ جنگ اخیر در غزه، با احتمال سرایت به لبنان همچنان به‌قوت‌خود باقی‌ست که این‌عوامل ممکن است این‌کشور را با تحلیل جدی اقتصادی و سیاسی در ۲۰۲۴ روبه‌رو سازد. نکته مهم اینکه صنعت گردشگری بین‌المللی در سرزمینی که به عروس خاورمیانه شهرت یافته است، به‌عنوان یک امید کلیدی برای بهبود اقتصادی لبنان از هم فرومی‌پاشد.
پاکستان
از زمان استقلال پاکستان در سال ۱۹۴۷، ارتش نقش مداخله جویانه‌ای در سیاست این‌کشور ایفا کرده. اگرچه رهبران پاکستانی ازطریق مردم انتخاب می‌شوند، اما مقامات نظامی در مواقع مختلفی آن‌ها را از قدرت برکنار کرده‌اند. در سال ۲۰۲۲، عمران‌خان؛ نخست‌وزیر وقت پاکستان حمایت نظامیان را دراین‌کشور از دست داد. پس‌ازمدتی وی با ازدست‌دادن حمایت خود در پارلمان این‌کشور، از قدرت برکنار؛ و مدتی‌بعد نیز به اتهاماتی که طرفدارانش ادعا می‌کنند با انگیزه‌های سیاسی مطرح شده‌اند، بازداشت شد. کمی‌بعد این‌کشور با تظاهرات خشونت‌آمیز پس از دستگیری وی به صحنه نمایش خشم علیه ارتش تبدیل شد. نکته مهم دیگر اینکه پاکستان همچنین با سرریز بی‌ثباتی افغانستان، همسایه خود و افزایش حملات تروریستی مواجه است. این چالش‌های امنیتی با مشکلات اقتصادی و هزینه‌های مستمر ناشی از سیل‌های ویرانگر ۲۰۲۲ نیز ادغام شده و چالش‌های امنیتی را برای این‌کشور تشدید کرده است. طبق جدول اعلامی قرار است این‌کشور در فوریه ۲۰۲۴ شاهد برگزاری انتخابات پارلمانی باشد تا ازاین‌راه دولت موقت نظامی کنونی قدرت را به یک دولت غیرنظامی عودت دهد. پیش‌بینی ناظران محلی حاکی‌ازآن‌است‌که چنانچه ارتش در انتقال قدرت، تعلل و تأخیر داشته باشند یا اراده‌ای در انتقال نداشته باشد به‌احتمال‌زیاد پاکستان با ناآرامی‌های سیاسی و مدنی مجدد روبه‌رو خواهد بود.
سریلانکا
سریلانکا در سال ۲۰۲۲ با یک بحران اقتصادی ناتوان‌کننده مواجه شد که منجر به کمبودهای اساسی سوخت، مواد غذایی و پزشکی برای مردم این‌کشور شد. اعتراضات باعث شد که گوتابایا راجاپاکسا؛ رئیس‌جمهوری وقت، کشور را ترک کند. رانیل ویکرمسینگه؛ رئیس‌جمهوری فعلی به‌سرعت جایگزین وی شد. البته ثبات نسبی در سال ۲۰۲۳ زمانی‌که سریلانکا اجرای اصلاحات اقتصادی را به‌عنوان بخشی از توافقنامه کمک مالی با صندوق بین‌المللی پول آغاز کرد، به این‌کشور بازگشت. بااین‌حال، نارضایتی گسترده از نخبگان سیاسی و محرک‌های اساسی مشکلات اقتصادی تاکنون دراین‌روند موردتوجه قرار نگرفته است. قرار است تا اواخر ۲۰۲۴ در سریلانکا انتخابات برگزار شود. درحالی‌که ویکرمسینگه احتمالاً برای دومین‌دوره نامزد خواهد شد اما وی اعتماد کمی به مشارکت عمومی دارد. درعین‌حال بخشی از افکار عمومی نیز او را نزدیک به نخبگان سیاسی فاسد در شبکه‌های اجتماعی معرفی می‌کند. ناظران منطقه از این ویژگی‌ها نتیجه گرفته‌اند: این نارضایتی‌ها احتمالاً می‌تواند منجر به بروز اعتراضات مجدد شود به‌ویژه اگر اقتصاد دوباره دراین‌کشور دچار لغزش شود که این درواقع یعنی تکرار وضعیتی که منجر به برکناری راجاپاکسا در سال ۲۰۲۲ شد.
سودان
۲۰۲۳؛ سالی بود که سودان دچار جنگ داخلی شد. این درگیری‌ها ریشه در اعتراضاتی داشت که ارتش سودان را در آوریل ۲۰۱۹ به سرنگونی عمر البشیر سوق داد. مدتی‌بعد حکومت‌نظامی جدید با گروه‌های غیرنظامی برای تقسیم قدرت و تلاش برای برگزاری انتخابات به توافق رسید. البته در اکتبر ۲۰۲۱، عبدالفتاح البرهان؛ رئیس نیروهای مسلح سودان (SAF) و محمد حمدان همدی داگالو؛ رئیس شبه‌نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) کودتای دیگری را رهبری کردند. در دسامبر ۲۰۲۲، این دو مرد تسلیم فشار مردم شدند و توافق کردند که یک انتقال دوساله به حکومت غیرنظامی را رهبری کنند؛ اما توافق ادامه نیافت و در ۱۵ آوریل ۲۰۲۳، نیروهای RSF به پایگاه‌های SAF در سراسر کشور حمله کردند. تلاش‌ها برای مذاکره آتش‌بس به جایی نرسید. تا پاییز ۲۰۲۳ جنگ داخلی شدت یافت و کشتاری گسترده در آنجا انجام شد. طبق گزارش‌ها در جنگ این‌کشور در ۲۰۲۳ بیش از ۱۰هزارنفر کشته و ۵.۶میلیون‌نفر دیگر یا حدود ۱۵درصد از جمعیت سودان آواره شدند که احتمال دارد منازعات خون‌بار در سال جدید میلادی تشدید یابد.
مریم شفیعی/ ایرنا