آتشکده «اسپاخو» خراسان شمالی؛ یادگاری متفاوت از دوره ساسانیان
آتشکده «اسپاخو»، یکی از قدیمی‌ترین آثار باستانی «خراسان شمالی» است. این بنای تاریخی، در محور بجنورد به «جنگل گلستان» و در قسمت جنوبی روستای «اسپاخو» بر روی تپه‌ای در دامنه جنگل‌های کاج و سرو ارس قرار دارد. باستان‌شناسان طبق کاوش‌ها و اسناد کشف‌شده، ساخت این بنا را مربوط به دوران «ساسانیان» دانسته‌اند. اطراف روستا و آتشکده «اسپاخو»، قبرستانی هست که ازنظر نحوه دفن و مقبره‌سازی با تدفین مسلمانان تفاوت دارد و قبرها به‌صورت خانوادگی‌ست. این شواهد حاکی‌ازآن‌است‌که اقوام خاصی از زرتشتیان دراین‌منطقه زندگی می‌کردند و این بنای تاریخی مربوط به آن‌ها بوده است. واژه «اسپاخو» برگرفته از واژه «هسپ» یا «اسپ» به‌معنای «اسب» در زبان پهلوی؛ و «اخو» به‌معنای «پرورش‌دادن» است. دلیل نام‌گذاری رونق پرورش اسب دراین‌منطقه بوده است. بومیان این‌منطقه آتشکده «اسپاخو» را به‌عنوان کلیسا نیز می‌شناسند اما تاکنون هیچ سندی مبنی‌بر حضور مسیحیان دراین‌منطقه پیدا نشده است. این آتشکده سه ورودی و خروجی دارد که می‌تواند نشانگر پیام زرتشتیان؛ یعنی گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک باشد. در ساخت آتشکده «اسپاخو» از لاشه‌سنگ، ملاط ساروج و تیرهای چوبی کوچک استفاده شده است. معماری آتشکده الگوگرفته از ترکیب گنبد و ایوان است که در معماری بسیاری از بناهای دوران تاریخی و اسلامی دیده می‌شود. آتشکده «اسپاخو» محرابی دایره‌ای‌شکل، آتشدان و سقفی گنبدی دارای روزنه‌هایی برای خروج دود دارد. ازآنجاکه این معبد دارای آتشدان و حفره‌هایی در سقف برای خروج دود است، احتمال اینکه این معبد توسط زرتشتیان ساخته شده باشد را بیشتر می‌کند. ورودی این معبد از دو قسمت طاق و پایه تشکیل شده که طاق به‌شکل نیم‌دایره بر روی پایه‌ها قرار گرفته است. به این‌نوع ترکیب اصطلاحاً «طاق‌های جاکلیدی‌شکل» می‌گویند. فضای داخلی آتشکده، مربعی‌شکل بوده و سه ورودی از بخش‌های شمالی، جنوبی و شرقی دارد. از مهم‌ترین ویژگی‌های معماری آتشکده «اسپاخو»، وجود دو پنجره کور در نمای شمالی و جنوبی ایوان است. ادغام گنبد و ایوان در آتشکده «اسپاخو» از نمادهای «معماری خراسان» دوره «ساسانیان» است. دراین‌بنا از الگوی پافیلی که از پراستفاده‌ترین نوع معماری باستانی‌ست، استفاده شده. در دیوارهای شمالی و جنوبی این آتشکده، نُه طاقچه کوچک مستطیلی با ابعاد ۳۰در۴۰ سانتی‌متری ساخته شده و قسمت فوقانی طاقچه‌ها با سه تیر چوبی محکم از درخت ارس پوشیده شده. آتشکده در سال ۱۳۴۵ شناسایی شد و در فهرست آثار ملی کشور به‌ثبت رسیده است.