چرا «سواد رسانه‌ای» از نان شب واجب‌تر است؟
«سواد رسانه‌ای» یا Media Literacy نوعی تکنیک عملی و مهارت بسیار ویژه است که در عصر حاضر یکی از مهم‌ترین آموزش‌ها در جهان تلقی می‌شود. سواد رسانه‌ای به فرد این توانایی را می‌دهد که تحلیل مناسبی از مطالب منتشر‌شده در انواع شبکه‌های رسانه‌ای را داشته باشد. مطالب بسیاری در حوزه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی؛ حتی اخبار مربوط به افراد مشهور و بازیگران در‌طول‌روز انتشار می‌یابد که برخی‌از‌آن‌ها شایعات فاحشی هستند و واقعیت ندارند. در سال‌های اخیر به‌وفور شاهد این‌موضوع بوده‌ایم که بسیاری از صحبت‌های افراد در شبکه‌های رسانه‌ای دچار تحریف شده و با کم‌و‌زیاد‌کردن و منقطع‌کردن این سخنان مفهوم کلی مطلب و خبر کاملاً عوض می‌شود. درحقیقت، «سواد رسانه‌ای» نوعی از «مهارت» است که در دنیای مدرن تبدیل به یکی از مهم‌ترین آموزش‌های مورد‌نیاز همگان شده است؛ چرا‌که به‌کمک سواد رسانه‌ای می‌توان حقایق پشت‌پرده انواع رسانه‌ها را دانست. سواد رسانه‌ای برای افراد مختلف معنای متفاوتی دارد و با‌توجه‌به زمینه‌هایی که در آن اتفاق می‌افتد تعدیل می‌شود. همچنین در‌معرض مناقشه است؛ زیرا در بازتاب‌های نظری و عملی خویش، بحث‌های جاری درمورد رسانه، جامعه و آموزش را ارائه می‌دهد. سواد رسانه‌ای نقطه همگرایی رویکرد‌های انتقادی در آموزش و ارتباطات است. ارتباطی نزدیک نیز با مفهوم «تفکر انتقادی» دارد. در‌این‌راستا، از یک مجموعه نظری چند‌رشته‌ای، ابزار‌های مفهومی را می‌گیرد که آموزشی را که آن‌را مشخص می‌کند، چارچوب می‌دهد. در‌حالی‌که مطالعات علمی درمورد موضوعات مطروجه در آموزش رسانه در جوش‌و‌خروش باقی می‌ماند. بیشتر رویکرد‌های سواد رسانه‌ای، به‌طور ضمنی یا آشکار، ملاحظات اجتماعی و سیاسی را در‌بر‌می‌گیرند. این‌رویکرد‌ها را می‌توان طبق اینکه آیا بر اهداف سواد رسانه‌ای تمرکز می‌کنند یا بر عناصر تشکیل‌دهنده آن؛ که شامل رویکرد‌های آموزشی حامی آن، هدف اصلی آن (رسانه‌ها) و ماهیت دروسی‌ست که به آنجا منتقل می‌شود، دسته‌بندی کرد.
ضرورت‌ها و چگونگی آموزش سواد رسانه به کودکان‌و‌نوجوانان
دکتر حمیدرضا عمادی: در دنیای پر‌زرق‌‌و‌برق رسانه‌های امروزی و با‌توجه‌به نقشی که رسانه‌ها در تعلیم‌و تربیت و فرهنگ‌سازی ایفا می‌کنند، آموزش سواد رسانه به کودکان‌و‌نوجوانان به‌عنوان یک مهارت اساسی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. این یادگیری مهارتی به کودکان‌و‌نوجوانان امکان می‌دهد تا هوشمندانه و انتقادی به رسانه‌ها نگاه کنند و از اطلاعاتی که دریافت می‌کنند، درست و دقیق استفاده کنند، درادامه ضرورت و چگونگی آموزش سواد رسانه به کودکان‌و‌نوجوانان تشریح می‌شود.
۱. ضرورت آموزش سواد رسانه: افزایش استفاده از رسانه‌ها: با پیشرفت فناوری و افزایش دسترسی به رسانه‌ها، کودکان‌و‌نوجوانان به‌طور گسترده‌ای از این ابزارها استفاده می‌کنند، آموزش سواد رسانه به آن‌ها کمک می‌کند تا علاوه‌بر شناخت درست ابزار رسانه‌ای با ارزیابی پیام، منابع و اطلاعات رسانه‌ای، بهترین استفاده را از آن‌ها کنند. مقابله با اخبار جعلی و اطلاعات غیرقابل اعتماد: در دنیای پراطلاعات امروزی، اخبار جعلی و اطلاعات غیرقابل اعتماد به‌طور گسترده‌ای در رسانه‌ها منتشر می‌شوند، سواد رسانه به کودکان‌و‌نوجوانان کمک می‌کند تا این اطلاعات را شناسایی و به درستی از آن‌ها استفاده کنند.
توسعه تفکر انتقادی: آموزش سواد رسانه به کودکان‌و‌نوجوانان، توانایی آن‌ها را در تحلیل و انتقاد از محتوای رسانه‌ها تقویت می‌کند، این مهارت به آن‌ها کمک می‌کند؛ تا‌زمانی‌که با یک ادعای نادرست یا پیام تقلبی مواجه می‌شوند، به درستی بررسی کنند و ارزیابی خود را بر اساس اطلاعات صحیح بیان کنند.
۲. روش‌های یاد دادن سواد رسانه به کودکان‌و‌نوجوانان:
تشویق به گفت‌وگو: برای آموزش سواد رسانه، باید کودکان‌و‌نوجوانان را تشویق کرد تا در مورد محتوای رسآن‌های که مصرف می‌کنند، صحبت کنند؛ بنابراین باید آن‌ها را ترغیب کرد تا درباره اطلاعاتی که دریافت می‌کنند، سؤالات بپرسند و نظرات خود را بیان کنند.
آموزش ارزیابی منابع: کودکان‌و‌نوجوانان باید آموزش داده شوند که چگونه منابع رسآن‌های را ارزیابی کنند، آن‌ها باید بفهمند که منابع معتبر و قابل‌اعتماد چه ویژگی‌هایی دارند و چگونه می‌توانند اطلاعات صحیح و نادرست را از هم تشخیص بدهند.
توسعه مهارت‌های تحلیلی: به کودکان‌و‌نوجوانان باید آموزش داده شود که محتوای رسآن‌های را تحلیل کنند، آن‌ها باید بتوانند متناسب با سن خود مواردی مانند نوع منبع، منافع مالکان رسانه، نقاط ضعف و قوت محتوا را تشخیص دهند.
تشویق به خلاقیت رسآن‌های: باید کودکان‌و‌نوجوانان را تشویق کرد تا خلاقیت خود را در تولید محتوای رسآن‌های نشان دهند، آن‌ها باید بتوانند ایده‌های خلاقانه خود را بیان کنند و در انتقال پیام‌ها و ارتباط با دیگران از رسانه‌ها بهره ببرند.
آموزش سواد رسانه به کودکان‌و‌نوجوانان به‌منظور توانمندسازی آن‌ها برای استفاده هوشمندانه و انتقادی از رسانه‌ها؛ با‌توجه‌به افزایش روزافزون استفاده از رسانه‌ها و شناخت تأثیرات آن‌ها بر رفتار و نگرش‌های کودکان‌و‌نوجوانان اهمیت بیشتری یافته است. با آموزش سواد رسانه به کودکان و نوجوانان، آن‌ها قادر خواهند بود تا به‌طور هوشمندانه‌تری با رسانه‌ها برخورد کنند و از اطلاعاتی که دریافت می‌کنند، به‌درستی استفاده کنند، این مهارت به آن‌ها کمک می‌کند تا اخبار جعلی و اطلاعات غیرقابل اعتماد را شناسایی کنند و به نتیجه‌گیری‌های صحیح برسند؛ همچنین، آموزش سواد رسانه به آن‌ها امکان می‌دهد تا تفکر انتقادی خود را توسعه داده و به عنوان شهروندان هوشمند و مسئول، در جامعه فعالیت کنند؛ بنابراین، ضرورت و چگونگی یاد دادن سواد رسانه به کودکان و نوجوانان برای توانمندسازی آن‌ها و ایجاد ارتباط بهتر با رسانه‌ها و جامعه اطرافشان بسیار مهم است. آموزش سواد رسانه به کودکان‌و‌نوجوانان نه‌تنها آن‌ها را در مقابل تأثیرات منفی رسانه‌ها محافظت می‌کند، بلکه آن‌ها را به‌شکلی فعال و هوشمند در استفاده از رسانه‌ها و ارتباطات رسآن‌های تربیت می‌کند؛ به‌طور کلی، آموزش سواد رسانه به کودکان و نوجوانان برای توانمندسازی آن‌ها از‌نظر انتقادی بودن، تحلیلگری و خلاقیت رسآن‌های بسیار مهم است، این آموزش می‌تواند از‌طریق برنامه‌های آموزشی در مدارس، کارگاه‌های آموزشی، کتاب‌ها و منابع آموزشی متنوع و همچنین تعاملات خانوادگی صورت گیرد. به‌منظور اجرای موفقیت‌آمیز برنامه‌های آموزش سواد رسانه برای کودکان‌و‌نوجوانان، چندین مورد باید مد نظر قرار گیرد: ۱. همکاری بین اقشار مختلف جامعه: برای موفقیت برنامه‌های آموزش سواد رسانه، همکاری بین والدین، مربیان، مدارس، رسانه‌ها و سازمآن‌های مربوطه بسیار مهم است، تنها با همکاری و تعامل بین این اقشار می‌توان به نتایج مطلوب دست یافت. ۲. آموزش ارزیابی منابع: به کودکان‌و‌نوجوانان باید آموزش داده شود تا منابع رسانه‌های را به‌طور انتقادی ارزیابی کنند، آن‌ها باید بتوانند در میان منابع قابل‌اعتماد و منابع غیرقابل اعتماد به درستی از اطلاعات استفاده کنند.۳. توسعه تفکر انتقادی: آموزش سواد رسانه باید به کودکان‌و‌نوجوانان کمک کند تا تفکر انتقادی خود را توسعه دهند و به طور هوشمندانه به محتواهای رسآن‌های نگریسته و آن‌ها را تحلیل کنند و قادر شوند به طور مستقل و منطقی به مسائل و اخبار رسآن‌های نگاه کنند. ۴. تشویق به خلاقیت رسانه‌ای: آموزش سواد رسانه باید کودکان‌و‌نوجوانان را تشویق کند تا خلاقیت خود را در استفاده از رسانه‌ها بروز دهند. آن‌ها باید بتوانند به‌صورت خلاقانه و نوآورانه با رسانه‌ها در ارتباط باشند و محتواهای خود را ایجاد کنند. ۵. آموزش مسئولیت: کودکان‌و‌نوجوانان باید آموزش داده شوند که با‌استفاده‌از رسانه‌ها، مسئولیت‌پذیری خود را تقویت کنند، آن‌ها باید بدانند که استفاده نادرست از رسانه‌ها ممکن است به دیگران آسیب برساند و باید از تبعات اختلافی که ممکن است به وجود آید آگاه باشند، آموزش مسئولیت به کودکان‌و‌نوجوانان کمک می‌کند تا در ارتباط با رسانه‌ها از رفتارهای مناسب و اخلاقی پیروی کنند. ۶. استفاده متعادل از رسانه‌ها: سواد رسانه باید کودکان‌و‌نوجوانان را آموزش دهد که چگونه به طور متعادل از رسانه‌ها استفاده کنند، آن‌ها باید بتوانند زمان استفاده خود را مدیریت کنند و در فعالیت‌های دیگر زندگی نیز مشارکت کنند. ۷. پشتیبانی والدین و مربیان: والدین و مربیان نقش بسیار مهمی در آموزش سواد رسانه به کودکان‌و‌نوجوانان دارند، آن‌ها باید این آموزش را تقویت کنند و کودکان‌و‌نوجوانان را در استفاده صحیح و هوشمندانه از رسانه‌ها هدایت کنند. در طراحی برنامه‌های آموزش سواد رسانه برای کودکان‌و‌نوجوانان، باید به تنوع رسانه‌ها نیز توجه شود، این برنامه‌ها باید به‌شکلی طراحی شوند که از رسانه‌های مختلف، از جمله تلویزیون، رادیو، اینترنت، رسانه‌های اجتماعی و ... استفاده کنند؛ همچنین، باید به تفاوت‌های سنی و توانمندی‌های کودکان و نوجوانان نیز در آموزش‌ها توجه شود و برنامه‌ها بر اساس این تفاوت‌ها طراحی شوند، علاوه بر آموزش سواد رسانه در محیط تحصیلی و خانواده، باید تلاش کنیم تا رسانه‌ها نیز محتواهای مناسب و آموزشی برای کودکان و نوجوانان ارائه کنند، رسانه‌ها باید مسئولیت خود را در تولید و ارائه محتواهایی که به سواد رسانه و توانایی‌های کودکان‌و‌نوجوانان در ارزیابی و استفاده از آن‌ها کمک کنند، درک کنند؛ همچنین، ارائه محتواهایی که ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی را ترویج و به کودکان‌و‌نوجوانان کمک کنند تا درک بهتری از دنیای اطراف خود پیدا کنند، بسیار مهم است؛ بنابراین محتواهایی که به تناسب سنی و توانمندی‌های آن‌ها پاسخ می‌دهند و قادر به ارائه اطلاعات به‌طور جذاب و قابل فهم هستند، از اهمیت بسیاری برخوردارند. ایرنا