بازدارندگی هسته‌ای؛ نیازی از جنس تهدید
مصطفی رفعت
«بولتن دانشمندان اتمی» (Bulletin of the Atomic Scientists) یک سازمان غیرانتفاعی فعال در حوزه مسائل علمی و امنیت جهانی مرتبط با شتاب پیشرفت‌های فناوری با پیامدهای منفی برای بشریت است؛ که از سال 1945 توسط دانشمندان سابق «پروژه منهتن» (پروژه‌ای با محوریت ایالات متحده آمریکا و همکاری بریتانیا و کانادا که به ساخت بمب هسته‌ای انجامید) و بلافاصله پس از بمباران اتمی دو شهر «هیروشیما» و «ناگاساکی» در ژاپن، تأسیس شده و خبرنامه آن، هردوماه‌یک‌بار منتشر می‌شود. آن‌ها مبدع مفهوم «ساعت آخرالزمان» (Doomsday Clock) بوده‌اند؛ نمادی که احتمال وقوع فجایع جهانی که زاده عملکرد انسان است، نشان می‌دهد. این ساعت از سال ۱۹۴۷ توسط اعضای بولتن، نگهداری می‌شود و نشانگر احتمال وقوع اتفاقاتی نظیرِ جنگ هسته‌ای‌ست. مرکز مطالعات این‌مجموعه، رویدادهای جهان را ردیابی؛ و ارزیابی می‌کند که چقدر به «ویرانی جهان با فناوری‌های خطرناک انسان‌ساز» نزدیک شده‌ایم. اعضای بولتن، هر‌ساله یک‌بار در ماه ژوئن و یک‌بار در ماه نوامبر گردِ‌هم می‌آیند و در‌باره این ساعت تصمیم‌گیری می‌کنند. این تصمیم‌گیری، با حضور و مشورت گروهی از دانشمندان؛ شامل ۱۵ برنده جایزه نوبل صورت می‌پذیرد. فعالیت بولتن در ابتدا بر روی تهدید ناشی از تسلیحات هسته‌ای متمرکز بود؛ اما دامنه آن به‌گونه‌ای گسترش یافته که اثرات تغییرات آب‌و‌هوایی و بعضاً عملکردهای انسانیِ با نتایج جبران‌ناپذیر را نیز شامل شود. استعاره «ساعت آخرالزمان» برای هشدار به مردم در‌مورد‌اینکه چقدر به «بدترین سناریو» نزدیکیم، استفاده می‌شود. این ساعت، هرچه به نیمه‌شب (نقطه‌ای که در آن، دیگر خیلی‌دیر شده و جهان در‌حال‌نابودی‌ست) نزدیک‌تر باشد، نشان می‌دهد که احتمال وقوع فاجعه‌ای جهانی، بیشتر شده است. طبق تخمین‌های اولیه؛ در سال 1947 (آغازبه‌کار) ساعت از هفت‌دقیقه به نیمه‌شب شروع شد و این ارزیابی، عمدتاً ناشی از چشم‌اندازی بود که رفتارهای «ایالات متحده آمریکا» و «اتحاد جماهیر شوروی» درآن‌زمان نشان می‌داد و به‌سمت یک مسابقه تسلیحات هسته‌ای پیش می‌رفتند. این رقابت به‌حدی خطرناک پیش می‌رفت که در سال 1953، زمان یادشده به «دو‌دقیقه» رسید و بولتن اعلام کرد: «عقربه‌های ساعت عذاب حرکت کرده‌اند و تنها چند نوسان دیگر تا به‌صدادرآمدنِ آونگ پایان فاصله داریم!» هفت‌سال‌بعد، ساعت به هفت‌دقیقه برگشت و این رفت‌وبرگشت‌ها مدت‌هاست که ادامه دارد. اگرچه بعدها «پیمان عدم‌اشاعه سلاح‌های هسته‌ای» (NPT) وارد عمل شد و معادلات تازه‌ای در جهان در امر فناوری هسته‌ای را رقم زد؛ اما طی این‌سال‌ها با استانداردهای دوگانه در قبالِ میزان یا حتی داشتن یا نداشتن «توانِ هسته‌ای» درمورد جوامع مختلف، شاهد بوده‌ایم که «بولتن دانشمندان اتمی» هرازگاه (مثلاً 2018) هشدار داده است؛ بازیگران اصلی هسته‌ای درپی اقداماتی جدید بوده و به‌دلیل سرمایه‌گذاری گسترده بعضی از جوامع در ایجاد، توسعه و تجهیز زرادخانه‌های هسته‌ای با هدف تولید سلاح، وقوعِ آن «جنگِ بزرگ» محتمل‌تر به‌نظر می‌رسد.