بررسی آثار مهاجرت بر کسبوکارها
براساس آخرین داده‌های منتشرشده توسط سازمان ملل؛ تعداد مهاجران بین‌المللی در سال 2020 به 281میلیون‌نفر رسید که معادل 3.6درصد از جمعیت جهان است. مقصود از «مهاجر» هر شخصی‌ست که با خروج از محل سکونت معمول خود، بدون‌توجه به ماهیت و علت حرکت یا مدت اقامت، از مرزهای بین‌المللی عبور کند؛ ازاین‌رو، این سرشماری طیفی وسیع از شرایط را دربردارد و پناهندگان جنگی و اقتصادی (که بیش از 82میلیون‌نفر تخمین زده می‌شود) و مهاجران داوطلبانه: کارگران، دانشجویان، بازنشستگان و ... را شامل می‌شود. این نقشه، نمایی کلی از روند مهاجرت در جهان ارائه می‌دهد و نشان‌دهنده مهاجرت خالص سالانه (ورود منهای خروج) همه کشورها و مناطق، نسبت به جمعیت آن‌هاست. بین سال‌های 2017 تا 2021، مناطقی از جهان که بیشترین سهم مردم را ازطریق مهاجرت از دست دادند، «جزایر مارشال» و «ساموآی آمریکا» در اقیانوس آرام و پس‌ازآن‌ها «لبنان» و «ونزوئلا» بودند. دراین‌مدت، این چهار سرزمین که برخی با مشکلات شدید اقتصادی مواجه‌اند، به‌طورمتوسط 28 تا 42نفر در هر 1000نفر در سال، زیان خالص را تجربه کردند. درمقابل، مناطقی که بیشترین مهاجران را نسبت به جمعیت خود جذب کردند: مجمع‌الجزایر «توکلائو» تحت‌مدیریت «نیوزلند»، «جزایر تورکس و کایکوس» (معروف به بهشت فراریان مالیاتی) در دریای کارائیب؛ و «مالت» در اروپا بودند. برای این سه مکان، میانگین مهاجرت خالص سالانه بین 22تا 45نفر اضافی به‌ازای هر 1000نفر بود.
سمینار «بررسی آثار مهاجرت بر کسبوکارها» توسط معاونت اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران با همکاری انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات در سالن اجتماعات اتاق بازرگانی برگزار شد. علی ربیعی؛ دستیار اجتماعی رئیس‌جمهوری در ابتدای سمینار به رویکردهای گوناگونی که درباره مهاجرت وجود دارد اشاره کرد و «انکار»، «توطئه‌انگاری» و «ابراز نگرانی غیرفعال» را رویکردهای نادرست درزمینه مهاجرت دانست. وی بابیان‌اینکه رویکرد «واقع‌بینی فعال» که به واکنش منجر می‌شود، رویکرد درست درزمینه مهاجرت است، بر درپیش‌گرفتن رویکرد واقع‌بینی فعال درباره مهاجرت تأکید کرد و گفت: «برای این‌موضوع، به گونه‌شناسی مهاجرت نیاز داریم». دستیار اجتماعی رئیس‌جمهوری، مهاجرت منابع انسانی را گونه‌ای از مهاجرت خواند که در سال‌های اخیر، دستخوش تغییر شده به‌گونه‌ای‌که میل به مهاجرت به سنین پایین‌تر از ۱۸سال گسترش یافته و ما باید علت اصلی مهاجرت را در نسل‌های جدید بررسی کنیم. ربیعی با مقایسه مهاجرت نسل جدید و مهاجران دهه‌های ۵۰ و ۶۰ گفت: درآن‌دوره، افراد از کشور خارج می‌شدند و پس‌ازاینکه سرمایه‌ای برای زندگی جمع می‌کردند به کشور بازمی‌گشتند اما در دوره جدید، گویی با نگاهی غضبناک به پشت‌سر، مهاجرت صورت می‌گیرد. وی به مهاجرت در دیگر کشورها اشاره کرد و گفت: مهاجرت فرآیندی طبیعی در کشورهاست. به‌عنوان‌مثال، ژاپنی‌ها پس از جنگ جهانی با مهاجرت، انتقال دانش و صنعت را به کشور خود داشتند و در پیشرفت ژاپن نقش ایفا کردند. تجربه کره‌جنوبی نیز تجربه مشابهی‌ست. «مهاجران ترک با حضور در آلمان، اقدام مشابهی را برای ترکیه انجام دادند و تجربه هند نیز نشان از پیوستگی مهاجران با کشور خود دارد. همچنین چین نیز بخشی از توسعه خود را مدیون مهاجرانی‌ست که به کشور بازگشتند». ربیعی افزود: ما باید کاری کنیم رفتن از ایران براساس اصل ناامیدی نباشد و سیاست‌گذاری باید در همین‌جا انجام شود. وی، گونه دیگر مهاجرت را «مهاجرت شرکت‌ها» خواند و گفت: خروج شرکت‌ها از ایران به‌طور ویژه در استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات (IT) شدت گرفته و ایندرحالیستکه در نسل جدید، تمایل به اشتغال دراینزمینه قابل‌توجه است و همین‌موضوع، به‌نوعی بیکاری و به‌دنبال‌آن، مهاجرت را تشدید می‌کند. وی درباره مهاجران گفت: به مسئله مهاجران باهیجان نگاه می‌شود؛ نوع نگاه صاحبان کسبوکار و نوع نگاه عموم جامعه به موضوع پناهندگان متفاوت بوده و لازم است به تناسب منطقی بین این دو برسیم. محمود نجفی‌عرب؛ رئیس اتاق بازرگانی تهران نیز دراین‌سمینار گفت: مهاجرت دغدغه امروز و دیروز نیست و دهه‌هاست افراد با انگیزه‌های مختلف همچون تحصیل و کار از ایران به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند اما آنچه امروز «مهاجرت» را به یک دغدغه ملی و مسئله اجتماعی و اقتصادی تبدیل کرده، اوج‌گرفتن مهاجرت و شکل‌گیری موج گسترده تمایل به مهاجرت از کشور است؛ نکته‌ای که مرکز مطالعات استراتژیک ریاست‌جمهوری در گزارشی از آن به‌‌نام «ورود به فاز مهاجرت عام» یا «مهاجرت توده‌وار» یاد کرده؛ اتفاقی‌که می‌تواند پیامدهای منفی جدی برای جامعه و فرآیند رشد و توسعه کشور به‌همراه داشته باشد. وی افزود: طبق آمارها در ۱۰سال‌اخیر به‌صورت متوسط سالانه ۲۷هزار ایرانی اقامت کشورهای اروپایی، کانادا و آمریکا را اخذ کرده‌اند و براساس گزارش رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۱، نزدیک به ۶۵هزارنفر از کشور مهاجرت کرده‌اند؛ درشرایطی‌که در نظرسنجی سال ۱۴۰۱ این مرکز، بیش از ۶۰درصد ایرانی‌ها تمایل به مهاجرت دارند؛ عددی که واقعاً دردآور است و نشان می‌دهد سطح حس تعلق به کشور کاهش یافته است. نجفی‌عرب ادامه با طرح این پرسش که چرا به چنین روزی گرفتار شده‌ایم که درصد بالایی از جمعیت کشور تحقق رؤیاهایشان را در سرزمین‌های دیگر جست‌وجو می‌کنند؟ افزود: پاسخ به این پرسش به عوامل متعددی اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی بازمی‌گردد اما ریشه اصلی آن‌را باید در کاهش اعتماد اجتماعی و سقوط سرمایه اجتماعی دنبال کرد. اگر روزی، بیشتر شاهد مهاجرت دانشجویان و نخبگان علمی برای تحصیل به کشورهای دیگر بودیم حالا ورزشکاران مدال‌آور و فعالان استارت‌آپی گرفته تا کارمندان و کارگران آرزوی مهاجرت دارند و حتی بسیاری از خانواده‌ها، فرزندانش آن‌را از همان کودکی به مدارس خارج‌ازکشور می‌فرستند. رئیس اتاق بازرگانی تهران، آمار بالای مهاجرت پزشکان، داروسازان و پرستاران را نسبت به سال‌های گذشته شگفت‌آور دانست و گفت: برای مثال طبق آمار سازمان نظام‌پزشکی، تعداد گواهی «گوداستندینگ» از حدود ۷۵۰نفر در سال ۱۳۹۷ به 6000نفر در ۱۴۰۱ افزایش یافته؛ اتفاقی‌که آثار منفی خود را در سال‌های آینده با کمبود پزشک، داروساز و به‌ویژه پرستار در نظام درمان کشور نشان خواهد داد. وی افزود: تهی‌شدن کسبوکارها از سرمایه‌های انسانی و نیروی کار جوان و خلاق به‌ویژه در اکوسیستم فناوری و مشاغل تخصصی و فنی، زنگ خطری جدی برای اقتصاد و رشد و توسعه کشور محسوب می‌شود زیرا یکی از پتانسیل‌ها و پشتوانه‌های اصلی اقتصاد ایران در سال‌های قبل نیروی کار و سرمایه انسانی بوده که در حال خدشه‌دارشدن است. اگر تا چندسال‌پیش با تعداد بالای جوانان فعال در شرکت‌های استارت‌آپ روبه‌رو بودیم اما اکنون بسیاری از شرکت‌ها دنبال نیروهای توانمندند؛ زیرا در دو،سه‌سال‌گذشته بیش از 2000 ویزای استارت‌آپی و کارآفرینی به مقصد کشورهای توسعه‌یافته و حتی کشورهای همسایه صادر شده است. وی با یادآوری گزارش‌های بانک مرکزی در ۲۰سال‌گذشته که در ۱۲سال آن میانگین نرخ سرمایه‌گذاری منفی بوده، افزود: حداقل ۲۰۰میلیارددلار سرمایه از کشور خارج شده؛ عددی که طبق برنامه هفتم توسعه معادل نیاز کشور برای رسیدن به رشد هشت‌درصدی دریک‌سال است. درواقع در چندسال‌گذشته وضعیت شتاب خروج سرمایه و افزایش استهلاک سرمایه به‌مراتب تندتر از ورود سرمایه بوده. وی به دلایل اصلی خروج گسترده سرمایه از کشور و کوچ کارآفرینان و فعالان اقتصادی طبق گزارش مرکز بررسی استراتژیک ریاست‌جمهوری اشاره کرد و گفت: در بخشی از یک پژوهش، دو عامل «نااطمینانی» و «ناامنی» اقتصادی مهم‌ترین دلایل مهاجرت کارآفرینان و فعالان استارت‌آپی بیان شده و آمده است: تحریم‌های اقتصادی، تورم شدید، تغییر نرخ ارز، ناامنی و پیش‌بینی‌ناپذیری نظام اقتصادی، به‌صرفه‌نبودن تولید، بوروکراسی پیچیده و ... درمقابل جذاب‌بودن محیط سرمایه‌گذاری و ثبات کشور مقصد، مهم‌ترین دلایل علاقه به مهاجرت در بین کارآفرینان و فعالان استارت‌آپی‌ست. رئیس اتاق بازرگانی تهران افزود: باتوجه‌به سهم ۲۱درصدی تهران از تولید ناخالص داخلی و نیز سهم ۸۱.۲درصدی بخش خصوصی از میزان کل اشتغال استان تهران درباره موضوع مهاجرت اعم از سرمایه انسانی یا خروج سرمایه‌گذار، اتاق بازرگانی تهران احساس مسئولیت جدی دارد تا به‌یاری نهادهای دولتی و حاکمیتی بیاید و با ایجاد بسترهای مناسب اقتصادی و اجتماعی، طول‌موج گسترده مهاجرت را کاهش دهد. معتقدیم دراینزمینه از هرکار دستوری و ایذایی باید خودداری کرد و با تقویت سرمایه اجتماعی، اعتماد عمومی و بهبود شرایط کسبوکار، امیدآفرین بود. نجفی‌عرب، مهاجرت نیروی کار و سرمایه را دغدغه جدی اتاق بازرگانی دانست و گفت: نباید فراموش کنیم رهبر معظم نیز روی موضوع مهاجرت سرمایه‌های انسانی به‌ویژه نخبگان کشور به‌شدت حساس بوده و تشویق به مهاجرت را «خیانت به کشور» دانستند. «در شرایط کنونی معتقدیم برای مدیریت مسئله مهاجرت نیروی انسانی، فعالان اقتصادی و کسبوکارها ضرورت دارد انگاره حاکمیت از بخش خصوصی و جامعه دچار تغییر شود. در گام نخست ضرورت دارد سازوکارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور به‌گونه‌ای تنظیم شود که ضمن تضمین معیشت شایسته، مردم بتوانند به کار و زندگی خود در جامعه دل‌بستگی و نسبت به آینده خود و فرزندانشان امید پیدا کنند. در غیر این صورت و در فقدان امید به فردای بهتر، نیروی کار نیز به‌عنوان بخشی از جامعه، دچار احساس بی‌نقشی و بی‌تفاوتی شده و روند مهاجرت به‌شکل «توده‌وار» افزایش خواهد یافت و سرمایه اجتماعی حاکمیت دچار استهلاک بیشتر می‌شود». باید به فعالان بخش خصوصی مانند «سرمایه ملی» نگریسته شود و زمینه فعالیت آن‌ها و بهبود فضا و محیط کسبوکار به‌وجود بیاید نه‌اینکه با اقتصاد دولتی و دستوری انگیزه‌های سرمایه‌گذاری و رشد و توسعه خشکانده شود. معتقدم اگر به‌جای پافشاری بر راه‌های رفته بی‌حاصل، به الگوهای جهانی پیشرفت و توسعه که با ساختارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورمان هم‌خوانی دارند توجه کنیم، می‌توانیم به مسیر درست برگردیم و شاهد رشد شدید حس تعلق و کاهش موج مهاجرت و خروج سرمایه از کشور باشیم. فراموش نکنیم که کشورمان بیش از هر زمان دیگری به اصلاح شرایط اقتصادی و توسعه اقتصادی نیازمند بوده و دو ابزار مهم این‌موضوع «نیروی انسانی» و «سرمایه» است.» رئیس اتاق بازرگانی تهران تأکید کرد: امروز نه‌تنها با برنامه‌ریزی و ایجاد انگیزه و بسترسازی نیاز است جلوی گسترش موج مهاجرت را بگیریم و افراد به‌ویژه جوانان را به کار و کارآفرینی در کشور تشویق کنیم بلکه باید با روی گشاده و فضاسازی مناسب، از ایرانیان مهاجر نیز بخواهیم به کشور بازگردند و دانش و سرمایه خود را دراختیار رشد و توسعه ایران قرار دهند. «از یاد نبریم که کشورهایی مانند ژاپن و کره‌جنوبی بعد از جنگ جهانی و جنگ داخلی بخش مهمی از سرمایه‌های لازم برای توسعه و اجرای سیاست‌های جدید توسعه در کشورشان را با دعوت از ژاپنی و کره‌ای‌های مهاجر به بازگشت به کشورشان تأمین کردند و چین نیز بعد از اجرای سیاست درهای باز، نخستین موج جذب سرمایه خود را ازطریق چینی‌های مهاجر جذب کرد. در چهار‌دهه‌گذشته ما فقط تا‌اندازه‌ای در دوران اصلاحات و کمی‌هم بعد از امضای برجام در جذب و بازگشت ایرانیان مهاجر به کشور موفق عمل کردیم و جا دارد دولت چهاردهم که شعار اصلی خود را بر وفاق ملی استوار کرده دراینزمینه گام‌های جدی بردارد». در‌این‌سمنار، موضوع مهاجرت در چند پنل مورد‌واکاوی قرار گرفت. در یکی از این پنل‌ها با رویکرد کسبوکار با موضوع «مروری بر وضعیت و پیامدهای مهاجرت کارفرمایان و نیروی کار(از و به) ایران» «مازیار نوربخش» رئیس کمیسیون تحول، نوآوری و بهره‌وری اتاق تهران بود که در سخنرانی خود وضعیت، دلایل و آثار مهاجرت نخبگان در حوزه فناوری اطلاعات را مورد‌بررسی قرار داد. سخنران دوم این پنل «علی نقیب» رئیس کمیسیون بهبود محیط کسبوکار و رفع موانع تولید بود که وضعیت، دلایل و آثار مهاجرت کارگران ساده و نیمه‌ماهر در بخش صنعت را د‌بررسی کرد. وی گفت: درخصوص مهاجرت، لازم است ریشه‌های روان‌شناختی و روان‌شناسی مسئله نیز بررسی شود. افراد با وجود توانمندی و استعداد و با‌وجود‌اینکه دارای فکر و ایده هستند، گویی درها را به‌روی خود بسته می‌بینند و قصد خروج از کشور را دارند. این موضوعی‌ست که در رده‌های مختلف شغلی دیده می‌شود و درواقع تصمیم به مهاجرت نه به‌دلایل مادی بلکه به‌دلایل انگیزشی و روانی انجام می‌شود. نقیب تأکید کرد: متأسفانه بسیار دیده می‌شود که این‌افراد پس از مهاجرت، دچار سرخوردگی می‌شوند. پس پیشنهاد می‌شود جنبه‌های روان‌شناسی و روان‌شناختی مهاجرت مورد‌مطالعه قرار گیرد زیرا این موج مهاجرت باعث از‌دست‌رفتن رشد اقتصادی کشور و نیز توسعه‌نیافتن کشورها می‌شود. علاوه‌بر‌این؛ وزارت کار می‌تواند در حوزه قوانین و وزارت اقتصاد در حوزه تسهیلگری موانع کارآفرینی را حذف و به رشد و توسعه شرکت‌ها کمک کنند. «مهدی صادقی» نایب‌رئیس هیئت‌مدیره اتاق تهران نیز به‌عنوان دیگر سخنران این پنل، با‌عنوان «بررسی وضعیت، دلایل و آثار مهاجرت کارفرمایان و صاحبان کسبوکار» گفت: پدیده مهاجرات، تابع عرضه و تقاضاست. در‌یک‌طرف عرضه و در‌طرف‌دیگر تقاضا وجود دارد و اینجا با یکدیگر مواجه می‌شوند و اگر نتوانند نیازهای یکدیگر را رفع کنند به کشور دیگری منتقل می‌شوند. شاهدیم که در کشور، خروج نیروی تحصیل‌کرده ماهر که در بخش ICT فعالیت می‌کنند، افزایش یافته است. وی افزود: زنگ خطر امروز، مهاجرت بنگاه‌های اقتصادی‌ست. وقتی بنگاه‌ها به‌دنبال مهاجرت به کشورهای اطراف‌اند؛ به‌عبارتی، باید در حکمرانی توسعه صنعتی بازنگری کنیم. چالش‌ها و دلایلی که کارفرمایان و صاحبان کسبوکار را متمایل به مهاجرت می‌کند، در مواردی مانند بی‌ثباتی اقتصادی، ناکارآمدی نهادی، تحریم‌های یک‌جانبه اقتصادی و جذابیت کشورهای مقصد است. به‌گفته نایب‌رئیس اتاق بازرگانی تهران؛ دراین‌بین، آمار اقتصادی مهاجرت کارفرمایان و کسبوکارها موجب کاهش تولید و سرمایه‌گذاری داخلی، افزایش نرخ بیکاری، کاهش درآمدهای ارزی و مالیاتی و نیز وابستگی به واردات خواهد شد. مقایسه شاخص‌های کسبوکار و همچنین مواردی مانند نرخ مالیات بر شرکت‌ها، آزادی اقتصادی و نوآوری اقتصادی در جوامع منطقه مانند عمان و ترکیه بستر مناسب‌تری برای کسبوکارها در‌مقایسه‌با ایران فراهم کرده است؛ ایندرحالیستکه ایران در تولید علم در منطقه پیشتاز است؛ اما نتوانستیم در تجاری‌سازی علم، موفق عمل کنیم. پیشنهاد می‌شود اقداماتی برای ثبات‌بخشی به اقتصاد، اصلاح نهادی، حمایت از صنایع داخلی و بهبود تعاملات بین‌المللی انجام شود. ایرنا