ترسیم آینده با قلمی از جنس پژوهش
پدرام محسن‌نژاد: «هفته پژوهش» ۱۴۰۳ که از جمعه ۲۳ آذر تا پنجشنبه ۲۹ آذر برگزار می‌شود، فرصتی‌ست تا تلاش‌های علمی و پژوهشی در کشورمان موردتوجه قرار گیرد و اهمیت پژوهش در پیشرفتهای علمی، فناوری و اقتصادی ایران برجسته شود. این‌هفته، به‌منظور ارزیابی دستاوردهای علمی پژوهشگران و محققان، معرفی آخرین یافته‌ها و همچنین ترغیب به گسترش فرهنگ پژوهش در جامعه برگزار می‌شود. دراین‌ایام، مراسم‌ها، همایش‌ها و کارگاه‌های علمی برگزار می‌شود که به تبادل‌نظر و همکاری میان پژوهشگران و متخصصان مختلف منجر می‌شود. در سال‌های اخیر، ایران توانسته است درزمینه تولید علم به رشد چشمگیری دست یابد و در میان کشورهای اسلامی، رتبه دوم را ازآن‌خود کند. این دستاورد، نتیجه حمایت‌های مستمر دولت و دانشگاه‌ها از پژوهش‌های علمی و فناوری‌ست که باعث پیشرفت قابل‌توجه در حوزه‌های مختلف؛ ازجمله فناوری اطلاعات، نانوتکنولوژی و علوم‌پزشکی شده است. هفته پژوهش ۱۴۰۳ فرصتی‌ست تا این موفقیت‌ها موردارزیابی قرار گرفته و به‌عنوان الگویی برای گسترش علم و پژوهش در کشور استفاده شود.
هفته پژوهش؛ از علت نام‌گذاری تا ویژه‌برنامه‌ها
«هفته پژوهش» در ایران از سال ۱۳۷۹ به‌طور رسمی ازسوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری آغاز شد. این‌هفته در تاریخ ۲۵ آذر هرسال برگزار می‌شود و هدف آن ترویج فرهنگ پژوهش و تجلیل از دستاوردهای علمی کشور است. وزارت علوم از سال ۱۳۸۴ این‌هفته را باعنوان «هفته پژوهش و فناوری» تغییر نام داد تا بر ارتباط پژوهش و فناوری تأکید کند. در سال‌های اخیر، این‌رویداد با هدف ترغیب جامعه به اهمیت پژوهش در علوم مختلف برگزار می‌شود و دستاوردهای علمی ما به‌نمایش گذاشته می‌شود. دراین‌هفته، دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور برنامه‌های متعددی برگزار می‌کنند. نمایشگاه‌ها، همایش‌ها و کارگاه‌های علمی با هدف ترویج فرهنگ پژوهش در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، در سراسر کشور برگزار می‌شود. همچنین، دراین‌ایام تلاش می‌شود تا دستاوردهای علمی در زمینه‌های مختلف ازجمله پزشکی، مهندسی، فناوری اطلاعات و نانوتکنولوژی به‌نمایش گذاشته شود. به‌عنوان‌مثال، در سال ۱۳۹۸ بیش از ۴۰۰ برنامه علمی در سطح کشور برگزار شد. این‌هفته به‌ویژه در دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور با برگزاری نمایشگاه‌ها، همایش‌ها و تجلیل از پژوهشگران برتر همراه است. دراین‌رویدادها، پژوهشگران و محققان برتر در زمینه‌های مختلف علمی معرفی می‌شوند و جوایزی به آن‌ها اعطاء می‌شود. همچنین، برخی از شرکت‌های دانش‌بنیان دراین‌هفته به معرفی دستاوردهای فناوری خود می‌پردازند. این‌امر بر اهمیت پژوهش و فناوری در رشد و توسعه کشور تأکید دارد. در سال ۱۳۹۹، تعداد نمایشگاه‌های علمی کشور به ۲۵۰ نمایشگاه رسید.
پژوهش‌های علمی و فناوری در ایران؛ جایگاه و وضعیت کنونی
پژوهش‌های علمی و فناوری در ایران در دهه‌های اخیر پیشرفتهای قابل‌توجهی داشته است. در سال ۲۰۲۳، ایران در رتبه سوم در تولید مقالات علمی در جهان اسلام قرار گرفت و توانست بیش از ۵۵هزار مقاله علمی در سال منتشر کند. این آمار نشانه رشد قابل‌توجه علم‌وفناوری در ایران است. دانشگاه‌های معتبر کشور مانند دانشگاه تهران و دانشگاه صنعتی شریف، نقشی مهمی دراین‌رشد داشته‌اند و هم‌اکنون در میان ۲۰۰ دانشگاه برتر آسیا قرار دارند. ایران درزمینه فناوری‌های نوین به‌ویژه نانوتکنولوژی و علوم زیستی، به دستاوردهای چشمگیری رسیده است. ایران در تولید مقالات علمی درزمینه نانوتکنولوژی در بین ۱۰ کشور برتر جهان قرار دارد. در سال ۲۰۲۲، ایران با تولید بیش از 2000 مقاله دراین‌زمینه، سهم مهمی از پیشرفتهای جهانی دراین‌حوزه را به‌خود اختصاص داد. همچنین، در علوم زیستی و داروسازی، ایران به پیشرفتهای قابل‌توجهی دست یافته است که از جمله آن‌ها می‌توان به «تولید داروهای نوترکیب» اشاره کرد. بااین‌حال، برای رسیدن به جایگاه بالاتر در عرصه جهانی، ایران با چالش‌هایی مانند کمبود منابع مالی، عدم همکاری‌های بین‌المللی و ضعف در زیرساخت‌های پژوهشی مواجه است. در گزارش سال ۲۰۲۱ یونسکو، ایران رتبه ۷۵ را درزمینه سرمایه‌گذاری در پژوهش و توسعه به‌دست آورد. این آمار نشان‌دهنده نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر درزمینه پژوهش‌های علمی و فناوری‌ست تا ایران بتواند به اهداف بلندمدت خود دراین‌زمینه برسد.
نقش دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در تقویت پژوهش‌های کاربردی
دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی نقش بسزایی در تقویت پژوهش‌های کاربردی دارند. دانشگاه‌ها به‌ویژه در کشورهایی مانند ایران، با ارائه برنامه‌های تحصیلی، تحقیقاتی و همکاری با صنایع مختلف، به گسترش پژوهش‌های کاربردی پرداخته‌اند. طبق آمار وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در سال ۱۴۰۰ بیش از ۴۰درصد از پروژه‌های تحقیقاتی دانشگاه‌ها در ایران درارتباط‌با صنایع و نیازهای روز جامعه بوده است. این‌امر نشانه افزایش ارتباط میان دانشگاه‌ها و بخش‌های صنعتی‌ست. ازسوی‌دیگر، مراکز تحقیقاتی به‌عنوان نهادهای مستقل یا وابسته به دانشگاه‌ها، تحقیقات کاربردی در زمینه‌های مختلف مانند پزشکی، کشاورزی و انرژی را هدایت می‌کنند. یکی از نمونه‌های موفق دراین‌زمینه، مرکز تحقیقات نانوفناوری ایران است که در سال ۲۰۱۹ به‌عنوان یکی از مراکز پیشرو در حوزه نانوتکنولوژی شناخته شد. این مرکز توانسته تعداد زیادی از پروژه‌های کاربردی در حوزه‌های مختلف را با همکاری صنایع داخلی به‌نتیجه برساند. به‌طورکلی، ارتباط مستقیم میان دانشگاه‌ها و صنعت، نقش مهمی در توسعه پژوهش‌های کاربردی ایفاء می‌کند. بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی که به مرحله تجاری‌سازی رسیده‌اند، نتیجه این ارتباطات هستند. به‌عنوان‌مثال، پروژه‌هایی درزمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) که توسط دانشگاه‌های تهران و صنعتی شریف توسعه یافته‌اند، اکنون به‌عنوان نمونه‌هایی از پژوهش‌های کاربردی موفق در بازار ایران شناخته می‌شوند.
جایگاه نهادهای دولتی و خصوصی در توسعه پژوهش‌ها
نهادهای دولتی و خصوصی در ایران نقش کلیدی در پیشبرد پژوهش‌ها ایفاء می‌کنند. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به‌عنوان ارگان دولتی مسئول توسعه و مدیریت سیاست‌های علمی و تحقیقاتی‌ست. این وزارتخانه با تخصیص بودجه‌های تحقیقاتی به دانشگاه‌ها و پژوهشگران، شرایط مناسبی را برای رشد پژوهش‌های علمی فراهم می‌کند. در سال ۲۰۲۰، بیش از ۴۰درصد از بودجه تحقیقاتی کشور توسط این وزارتخانه تأمین شد که درمقایسه‌با دیگر کشورها، رقم قابل‌توجهی‌ست. همچنین، پژوهش‌های دولتی در زمینه‌های استراتژیک مانند انرژی هسته‌ای و فناوری‌های دفاعی در ایران به موفقیت‌هایی دست یافته‌اند. ازطرف‌دیگر، بخش خصوصی نیز به‌ویژه در سال‌های اخیر نقش مهمی در توسعه پژوهش‌ها ایفاء کرده است. شرکت‌های دانش‌بنیان به‌عنوان یکی از ارکان توسعه پژوهش‌های کاربردی در کشور شناخته می‌شوند. در سال ۱۳۹۹، بیش از ۴۰۰۰ شرکت دانش‌بنیان در ایران فعالیت می‌کردند که در حوزه‌های مختلف فناوری، سلامت و صنعت مشغول‌به‌کار بودند. این شرکت‌ها با همکاری مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها، تحقیقاتی را انجام می‌دهند که به تجاری‌سازی فناوری‌های نوین کمک می‌کند. حمایت‌های مالی و همکاری‌های استراتژیک میان دولت و بخش خصوصی موجب توسعه پژوهش‌های کاربردی در ایران شده است. به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی و علوم‌پزشکی، این همکاری‌ها موجب موفقیت‌های قابل‌توجهی در سطح بین‌المللی شده‌اند. طبق گزارش‌های سال ۲۰۲۱، ایران درزمینه نانوتکنولوژی در جایگاه هشتم جهانی قرار دارد و بخش خصوصی نیز دراین‌زمینه نقش مهمی ایفاء کرده است.
پژوهش در عرصه‌های نوین؛ هوش مصنوعی، نانوتکنولوژی و علوم زیستی
پژوهش در عرصه‌های نوین مانند هوش مصنوعی، نانوتکنولوژی و علوم زیستی در ایران پیشرفتهای چشمگیری داشته است. درزمینه هوش مصنوعی، ایران در سال ۲۰۲۱ جزو ۱۰ کشور برتر دنیا در تولید مقالات مرتبط با این‌حوزه بود. پژوهشگران ایرانی توانسته‌اند الگوریتم‌های پیشرفتهای را درزمینه یادگیری ماشین و پردازش زبان طبیعی توسعه دهند. به‌عنوان‌مثال، پژوهشگران ایرانی در دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه تهران در پروژه‌های هوش مصنوعی موفقیت‌های قابل‌توجه کسب کرده‌اند. درزمینه نانوتکنولوژی، ایران به‌عنوان یکی از پیشروان جهانی شناخته می‌شود. این‌کشور در سال‌های اخیر به تولید محصولات نانو در حوزه‌های پزشکی، انرژی و محیط‌زیست پرداخته است. در سال ۲۰۲۰، ایران در تولید مقالات علمی در حوزه نانوتکنولوژی در رتبه پنجم جهانی قرار داشت. پژوهشگران ایرانی دراین‌حوزه توانسته‌اند فناوری‌های نوین مانند داروهای نانو و سیستم‌های ذخیره‌سازی انرژی پیشرفته را به مرحله تجاری‌سازی برسانند. علوم زیستی نیز یکی از زمینه‌های مهم پژوهشی در ایران است. در سال‌های اخیر، ایران توانسته است درزمینه تولید داروهای نوترکیب و واکسن‌های بیولوژیکی به موفقیت‌های چشمگیری دست یابد. ایران در تولید واکسن کرونا، ازجمله واکسن «کوو ایران برکت»، به یکی از کشورهای پیشرو در منطقه تبدیل شده است. این دستاوردها نشان‌دهنده پیشرفتهای علمی ایران در عرصه‌های نوین و همچنین ظرفیت‌های پژوهشی آن درراستای تأمین نیازهای داخلی و جهانی‌ست.
چالش‌ها و موانع پیش‌روی پژوهشگران ایرانی
پژوهشگران ایرانی در مسیر توسعه علمی و فناوری، با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند. یکی از بزرگ‌ترین موانع، کمبود منابع مالی و اعتبارات پژوهشی‌ست. طبق گزارش‌ها، بودجه تحقیقاتی ایران درمقایسه‌با بسیاری از کشورهای پیشرفته، پایین است. در سال ۲۰۲۰، بودجه تحقیقاتی ایران معادل ۰.۳درصد از تولید ناخالص داخلی کشور بود که درمقایسه‌با کشورهایی مانند آمریکا (۲.۸درصد) و چین (۲.۱درصد)، رقم بسیارکمی‌ست. این کمبود منابع مالی، موجب محدودیت زیادی برای پژوهشگران در دستیابی به تجهیزات و منابع لازم برای تحقیقات می‌شود. همچنین، مشکلات مربوط به تبادلات علمی بین‌الملل یکی‌دیگر از چالش‌های پیش‌روی پژوهشگران ایرانی‌ست. تحریم اقتصادی و محدودیت بین‌المللی در بسیاری‌ازموارد مانع از دسترسی پژوهشگران به منابع علمی جهانی و همکاری‌های بین‌المللی شده است. بسیاری از پژوهشگران ایرانی دراین‌شرایط مجبور به استفاده از منابع داخلی و همکاری‌های محلی هستند که این‌امر می‌تواند مانع از تسریع در پیشرفت تحقیقات علمی شود. نهایتاً، عدم‌هماهنگی میان مراکز پژوهشی و صنایع نیز یکی از موانع اصلی در توسعه پژوهش‌های کاربردی‌ست. بسیاری از پژوهش‌های علمی در ایران در سطح آزمایشگاهی باقی می‌مانند و به مرحله تجاری‌سازی نمی‌رسند. بااین‌حال، در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای افزایش ارتباط میان دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و صنایع در ایران صورت گرفته است. وزارت علوم و سازمان‌های مختلف درحال‌تلاش برای ایجاد بسترهای مناسب برای این همکاری‌ها هستند.
پژوهش‌های کاربردی در صنعت و اقتصاد ایران
پژوهش‌های کاربردی در ایران در حوزه‌های صنعتی و اقتصادی نقش بسیارمهمی ایفاء می‌کنند. یکی از حوزه‌های مهمی که دراین‌راستا پژوهش‌ها در آن متمرکز شده است، صنعت نفت و گاز است. ایران با دارابودن منابع عظیم نفت و گاز، درتلاش است تا از فناوری‌های نوین برای بهره‌برداری بهینه از این منابع استفاده کند. دراین‌زمینه، پژوهش‌هایی در حوزه‌های حفاری، پالایش و تولید فرآورده‌های نفتی صورت گرفته که نتایج آن در کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری صنعت نفت مؤثر بوده است. در عرصه اقتصادی، پژوهش‌های کاربردی به‌ویژه در زمینه‌هایی مانند توسعه کارآفرینی، بانکداری دیجیتال و بازار سرمایه ایران پیشرفتهای قابل‌توجهی داشته‌اند. طبق گزارش‌های وزارت اقتصاد، پژوهش‌های علمی دراین‌زمینه‌ها به بهبود زیرساخت‌های اقتصادی کشور کمک کرده‌اند. به‌عنوان‌مثال، در سال‌های اخیر، تحقیقاتی درزمینه بانکداری دیجیتال موجب تحولاتی در نحوه ارائه خدمات مالی و تسهیل تجارت‌های آنلاین در ایران شده است. این تحولات با همکاری پژوهشگران و نهادهای اقتصادی ایران صورت گرفته است. یکی از دیگر حوزه‌های مهم پژوهش‌های کاربردی، صنعت خودروسازی‌ست. ایران با داشتن صنعت خودروسازی گسترده، توانسته است درزمینه تولید خودروهای ملی و توسعه فناوری‌های خودروسازی، پیشرفتهای خوبی داشته باشد. پژوهشگران ایرانی در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی مختلف برای ارتقای کیفیت و کارایی خودروها، استفاده از مواد جدید، کاهش آلایندگی و بهبود مصرف سوخت، تحقیقاتی را انجام داده‌اند. این‌اقدامات درجهت رقابت‌پذیری صنعت خودروسازی ایران در بازارهای بین‌المللی، اهمیت ویژه‌ای دارد.
پژوهشگران ایرانی در عرصه بین‌المللی؛ موفقیت‌ها و چالش‌ها
پژوهشگران ایرانی در عرصه‌های جهانی موفقیت‌های چشمگیری کسب کرده‌اند، اگرچه چالش‌هایی نیز دراین‌مسیر وجود داشته است. در سال‌های اخیر، پژوهشگران ایرانی در مجامع علمی بین‌المللی به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی و هوش مصنوعی موفقیت‌های چشمگیری داشته‌اند. ایران در رتبه‌بندی جهانی درزمینه تولید مقالات علمی و نوآوری‌های فناورانه قرار دارد. طبق گزارش‌های سال ۲۰۲۰، ایران درزمینه نانوتکنولوژی در رتبه هشتم جهان قرار داشت و درزمینه علوم مهندسی و پزشکی نیز جایگاه‌های برجسته‌ای به‌دست آورده. با وجود این موفقیت‌ها، چالش‌هایی نظیر تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های مالی برای پژوهشگران ایرانی وجود دارد که دسترسی به منابع علمی و همکاری‌های بین‌المللی را دشوار می‌کند. به‌ویژه در حوزه‌هایی که به تبادل دانش و تجهیزات پیشرفته نیاز دارند، پژوهشگران ما با مشکلاتی درزمینه تأمین تجهیزات و ابزارهای تحقیقاتی روبه‌رو هستند. این محدودیت‌ها می‌تواند تأثیر منفی بر روند پیشرفت علمی کشور داشته باشد. همچنین، نبود شبکه‌های مؤثر برای انتقال نتایج پژوهش‌های علمی از ایران به بازارهای بین‌المللی، یکی‌دیگر از چالش‌های مهم پیش‌روی پژوهشگران ایرانی‌ست. پژوهشگران ایرانی در زمینه‌های مختلف به تحقیقات علمی کاربردی پرداخته‌اند، اما غالباً این تحقیقات در داخل کشور باقی می‌مانند و به‌طورکامل به تجاری‌سازی و بهره‌برداری در بازارهای جهانی نمی‌رسند. بااین‌حال، در سال‌های اخیر، ایران تلاش‌هایی برای افزایش ارتباط با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی بین‌المللی داشته است که این‌مسئله می‌تواند موجب ارتقاء وضعیت پژوهشگران ایرانی در سطح جهانی شود.
پژوهش‌های کاربردی در شرکت‌های دانش‌بنیان
شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران نقش مهمی در پیشبرد پژوهش‌های کاربردی ایفاء می‌کنند. این شرکت‌ها که به‌ویژه در حوزه فناوری‌های نوین و صنعت‌های پیشرفته فعالیت دارند، بااستفاده‌از نتایج تحقیقات علمی و همکاری با مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها، به تولید محصولات و خدمات مبتنی‌بر فناوری‌های نوین می‌پردازند. سال ۱۳۹۹، بیش از ۴۰۰۰ شرکت دانش‌بنیان در ایران فعالیت می‌کردند که در زمینه‌های مختلف نظیر نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی و فناوری اطلاعات، پیشرفتهای قابل‌توجهی داشته‌اند. شرکت‌های دانش‌بنیان به‌ویژه درزمینه تولید محصولات پزشکی و دارویی، فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و فناوری‌های انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران موفقیت‌های بسیاری کسب کرده‌اند. به‌عنوان نمونه، درزمینه تولید داروهای نوترکیب و واکسن‌های بیولوژیکی، ایران توانسته به فناوری‌های پیشرفتهای دست یابد و در تولید واکسن کرونا نیز به خودکفایی برسد. این دستاوردها، بخشی از پژوهش‌های کاربردی‌اند که توسط شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور به‌نتیجه رسیده. پژوهش‌های کاربردی در شرکت‌های دانش‌بنیان همچنین موجب تقویت اقتصاد کشور و ایجاد اشتغال در حوزه‌های مختلف شده. طبق گزارش‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در سال ۲۰۲۰ برای بیش از ۵۰هزارنفر شغل ایجاد کرده‌اند. این شرکت‌ها با توسعه فناوری‌های جدید و ارائه محصولات نوآورانه، به تولید ثروت و رشد اقتصادی در کشور کمک می‌کنند. همچنین، حمایت‌های مالی ازسوی دولت و نهادهای خصوصی درراستای رشد و گسترش این شرکت‌ها، زمینه را برای تسریع در تجاری‌سازی یافته‌های علمی فراهم کرده است.
آینده پژوهش در ایران؛ چشم‌اندازها و برنامه‌های توسعه
آینده پژوهش در ایران از چشم‌اندازهای روشن و چالش‌های متعددی برخوردار است. درراستای توسعه پژوهش‌های علمی و فناوری، ایران درحال‌تدوین برنامه‌های بلندمدت برای ارتقای جایگاه خود در عرصه جهانی‌ست. یکی از اهداف اصلی ایران دراین‌زمینه، افزایش سهم کشور از تولیدات علمی جهان است. براساس گزارش‌ها، ایران در سال‌های اخیر توانسته است رتبه دوم در تولید مقالات علمی در میان کشورهای اسلامی را به‌دست آورد. این موفقیت‌ها نشانه پیشرفتهای ایران در عرصه پژوهش‌های علمی‌ست. به‌علاوه، ایران درتلاش است با توسعه فناوری‌های نوین و پژوهش‌های کاربردی، بر مشکلات اقتصادی خود فائق آید. دراین‌راستا، سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های مرتبط با انرژی‌های تجدیدپذیر، هوش مصنوعی و نانوتکنولوژی جزو اولویت‌های کشور قرار گرفته. در سال‌های اخیر، پروژه‌های زیادی دراین‌حوزه‌ها آغاز شده که در آینده به توسعه پایدار و افزایش ظرفیت‌های اقتصادی کشور منجر می‌شود. چشم‌اندازهای توسعه پژوهش در ایران همچنین به‌ویژه درزمینه تولید دانش فنی و فناوری‌های پیشرفته، به همکاری‌های بین‌المللی وابسته است. ایران، درحال‌توسعه روابط علمی خود با کشورهای پیشرفته است تا بتواند از تجربیات و منابع آن‌ها بهره‌برداری کند. به‌ویژه در زمینه‌هایی مانند علوم‌پزشکی و نانوتکنولوژی، ایران تلاش دارد تا با کشورهایی چون چین، روسیه و کشورهای اروپایی همکاری‌های بیشتری داشته باشد. باتوجه‌به مطالب فوق، «هفته پژوهش» ۱۴۰۳ فرصتی‌ست تا ایران دستاوردهای علمی خود را به‌نمایش گذاشته، توجه عمومی را به اهمیت پژوهش و تحقیقات علمی در توسعه کشور جلب کند. دراین‌مدت، نه‌تنها تلاش‌های علمی و فناوری در کشور ارزیابی می‌شود، بلکه بسترهایی برای افزایش همکاری‌ها و نوآوری‌ها در زمینه‌های مختلف فراهم می‌آید. رتبه دوم ایران در تولید علم در میان کشورهای اسلامی، نشان‌دهنده تلاش‌های مستمر پژوهشگران و محققان ایرانی در حوزه‌های گوناگون است. ایسنا