شاهنامه قاسم گنابادی
اسداله ناظری
قاسمی گنابادی ازشعرایی است که سه مثنوی بروزن شاهنامه گفته است: نخست«شاهرخنامه» که درشرح جنگاوری های سلطان شاهرخ چهارمین پسرتیمورلنگ (متوفی 850هجری)سروده به حساب اینکه احفاد(نوه ها) شاهرخ که درخراسان بوده اند به اوعطف توجهی کنند، اما از جهت آنکه تیموریان به زوال رفته بودودوران شاه اسماعیل صفوی به میان آمد،شاهنامه ای به نام «اسماعیل نامه» یا «شاهنامه اسماعیل»یا «شاهنامه»سرود،ودرعهدشاه طهماسب دومین پادشاه صفوی نیز«طهماسبنامه»رابه شعردرآورد. این چندبیت ازاین کتاب های اوست:
یلان غرق آهن زسرتا به پای چوصورت که گیرد درآیینه جای
فرو مانده اسبان زجولان همه چواسبانِ شطرنج بی جان همه
البته تذکره ها از رونقِ حالِ قاسمی یادکرده اند واورا زمین دارو پولداری شناخته اندکه «املاکِ موروثی خود را-که قریب دوهزارتومان می شد-وقف روضه ی امام هشتم کرد». اماچه بهترکه از زبان خوداوشنیدکه پایان کارشاهنامه گویان راخودش دراین کتاب هابه شعردرآورده«چون جایزه ی شهنامه رانداده بودند،این چندبیت رادرشکوه گفته»...(تاریخ وجغرافیای گناباد،حاج سلطان حسین تابنده، ص292.) ملاقاسم گنابادی شروع یکی ازشهنامه های خودراباداستان شب شروع می کند:
شبی این چنین رفته چشمم به خواب که آمد به خوابم یکی آفتاب
عجب آفتابی، خضَر(سبزی) نامِ او زلال بقا رشَحَه(تراوش) ی جام او
سلامش چو کردم ، علیه السلام نظر کرد سویم به لطف تمام
تراشیده کلکی به دستم سپرد به سوی سخن بُردنم راه برد
در اندیشه بودم که تدبیر چیست در این خوابِ فرخنده تعبیر چیست
که آمد یکی نامه ی نامدار ز نزدیکِ خانِ سپهر اقتدار
ابوالفتح ، محمود خان ، کز سپر پی فخر در پایش افتاد چهر
عجب نامه ای مایه ی شادای پی بندگان خط آزاده ای
چنین آرزو کرده جانِ جهان که احوال او آشکار ونهان
کنم نظم و فرمان گذاری کنم به فرمانِ او جان سپاری کنم
به امید این کار بر خاستم ز اقبال وی یاوری خواستم
زهی خوان گردون اساسی که هست چوخورشید عالم تورازیردست
ز من این سه زر زیورِ گوش کن ز دریای گوهر فراموش کن
تورا نام محمود و بخت ارجمند مقام تو محمود و قدرت بلند
از آنجا که اقبال و بختت عطاست ایاز تو محمودِ غزنی سزاست
تو را کوکبِ بخت مسعود باد سر انجام کار تو محمود باد
بیا ساقی ای دلبر نوش لب بده باده ام بهر عیش و طرب
ز نوشین لب خود مرا چاره ساز که از نقل و می سازدم بی نیاز
همانطورکه ملاحظه فرمودید،خضر،قلم به دست گنابادی داده که شاهنامه دروصف خان ترک بنویسد،او وصفِ شبِ خضر راآورده که آدم را به یادشب فردوسی می اندازد،که فرمود:
شبی چون شبه روی شُسته به قیر نه بهرام پیدا نه کیوان نه تیر
و معشوق فردوسی که:
بیاورد نار و ترنج و بهی زدوده یکی جام شهنشهی ...
منتهی شب گنابادی کجا و شب فردمسی کجا؟ دوات بلورین کنیزک فردوسی کجا و قلم نی تراشیده خضر فرخ پی گنابادی کجا؟ آن سلطان محمود کجا و این سلطان محمودخان کجا ؟ همان تفاوت میدان نقش جهان است و میدانِ حاکم لار(فتحعلی خان گُرایشی حاکمِ لارزمان ناصرالدین شاه در لارقیصریه ای ومیدانی و کاروانسرایی به تقلید اصفهان ساخته بود. مشهوراست که چون کاروانسراومیدان وقیصریه وغرفه های اطراف بازارآن به اتمام رسید،فتحعلی خان یکی نُدمای خوش به نام حاجی آخوندپرسید که میان این میدان من با میدانِ نقش جهانِ اصفهان چه فرقی است؟ حاجی آخوند گفت: -همان فرقی که بین تو وشاه عباس است! یادداشت های ایرج افشارص521) خضر بایدبیاید وقلم نَیِ سرکرده به آدم بدهد ومرد صاحب قلم به شاهنامه سرایی در مدح خوانین تُرکِ ماوراالنهربپردازد،وآن وقت آدم ادعای استادی فردوسی را هم داشته باشد. سلطان محمودخان یکی ازآن کسانی است که مردان شیعه بود، مطلقا تقیه نمی کرد، عریضه به نواب سلطان ابراهیم میرزا نوشته فرستاده بودکه اگرمن نسبت به سلاطین جغتای نوکروملازمم، اما به خاندان مرتضوی ودودمانِ صفوی کمینه غلام به اخلاصم. وچند مرتبه قنادیل طلا وشمعدان بزرگ طلا به آستانه ی مقدسه عرش منزلت فرستاده، مرحومی میرزاقاسم جنابذی دروقایع حالات آن خاندان ستوده صفات نسخه ای درسلک نظم آورده، این ابیات از آنجاست:
الا ای فلک قدرِ گردون مقام حریمِ درت کعبه ی خاص و عام
تو خانِ زمانی و عالم تر است همه ملکِ دل ها مسلّم تراست
نظر کرده ی شیر ِیزدان تویی کمربسته ی شاه مردان تویی...
بود نغمه ی کلک من بلبلی که دارد تمنای وصل گلی
زمانی چوگل بازکن گوش هوش که بلبل زشوقت برآرد خروش
ز شاهانِ دهر آشکار و نهان سخن یادگار است وبس،درجهان
سخن گر نبودی درین رهگذر نماندی ز شاهان عالم اثر
سخن کز سیاهی نشان می دهد زلالِ حیاتست و جان می دهد
دعای مسیحا سخن بود و بس که می داد جان، مرده را،درقفس...
اگر گفت فر دوسی نامدار حکایاتِ جمعی ز دین بر کنار!
مرا این گرانمایه دُرهای بِکر گر آمد به ساحل ز دریای فکر
تعالی اللّله از غایتِ مقبلی به مدح علی بود و آلِ علی
نخستین ز شهنامه ی شاه دین شدم دُرفشان از یسار یمین
چو کردم به مُعجز قلم را علم دو شهنامه سر زد مرا از قلم
دولوحم که بروجه دلخواه بود یکی مهربود و یکی ماه بود
قلم را که مشکین رقم کرده ام به شهنامه خوانی علم کرده ام
من امروز استادِ فردوسی ام! چه حاجت که گردون نهدکرسی ام
من اکنون به وصف شه ازروی فرش دعایی فرستاده ام زیرِعرش
زشهنامه خوانی چو پرداختم سخن رابه گردون سر افراختم
هنر پیشه فردوسی هوشمند که بودش شکایت ز چرخ بلند
گرامروزبودی چومن گنج سنج به مدّاحی شاه با تاج و گنج
چومن دور گردون به کام دلش شدی کام دل ازسخن حاصلش
چوخورشیدگشتی چنان فیض ناک که ازدامنش ریختی زربه خاک...
حال از قول مرحوم میرزاقاسم گونابادی که از مشاهیرزمان ونوادرِاوانِ خودبود- مرغ روحش ازقفس قالب شکسته به ریاض قُدس پرواز کرد. چون مشارالیه ازنظم شاهنامه فارغ شده بودجایزه اش نداده بودند. این چند بیت در شکوه گفته،نظم:
بریدم زبان طمع خامه را که خاصیت اینست شهنامه را
زدونان طمع عین بی دولتی است کمال زبونی ودون همتی است
درین باغ دوران که بی برگ نیست عطای لیمان کم از مرگ نیست